Old Uyghur Medical Studies and Fragments of a Medical Text

Yıl 2023, Sayı: 55, 115 - 144, 30.03.2023

Uğur Uzunkaya

https://doi.org/10.24155/tdk.2023.219

Öz

Old Uyghur is based on the translation of literary sources related to various religious circles; however, some texts can be evaluated as nonreligious on subjects such as daily life, astronomy, calendar, fortune telling, grammar, and medicine. Medical texts focus on various diseases, pains, treatments, and prescriptions. Considering the historical development of Turkish, it is known that there are texts on medicine from many periods, from East Turkestan to Anatolia. Although a considerable amount of work
has survived, especially in the Islamic Central Asian literary language and in Anatolian Turkish, the texts on health in Old Uyghur offer an attractive appearance in terms of the traditions on which they are based, the diseases and pains they are subject to, the treatment practices and the alphabets in which they are written. This paper aims to edit unpublished fragments related to a medical text. In addition, the studies on Old Uyghur medical texts are as old as those prepared in this field. For this reason,
the research history of the studies related to the Old Uyghur medicine field since 1930, when the first study was prepared, will shed light on the current situation and lay the groundwork for further research. In this paper, firstly, an evaluation of the studies prepared in the field of Old Uyghur medicine will be presented, and then the Old Uyghur fragments will be published, which also refer to the legendary hero called Shennong in Chinese medicine.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur, medical texts, Shennong, Shennong bencao jing, text edition

ESKİ UYGURCADA TIP İNCELEMELERİ VE BİR TIP METNİNE İLİŞKİN FRAGMANLAR

Öz

Eski Uygurca, temelde muhtelif dinî muhitlere ilişkin yazınsal kaynakların tercümesine dayanmaktadır ancak bunun yanında gündelik hayat, gök bilimi, takvim, fal, dil bilgisi ve tıp gibi konulara ilişkin din dışı olarak nitelendirilebilecek metinler de bu dönemde kaleme alınmıştır. Bunlar içerisinde önemli bir yere sahip olan tıp metinleri esasen muhtelif hastalıklar, ağrılar, sağaltım yöntemleri ve reçetelere odaklanır. Türk dilinin tarihsel gelişimi göz önünde bulundurulduğunda, Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya birçok dönemde tıbbı konu alan metinlerin mevcut olduğu bilinmektedir. Özellikle İslami Orta Asya edebî dilinden ve Anadolu ve çevresinde meydana gelmiş Türk dilinden hacimce ve sayıca hatırı sayılır düzeyde eser günümüze erişmiştir. Eski Uygur sahasındaki sağlık konulu metinler söz konusu olduğunda ise bunlar dayandığı gelenekler, konu edindikleri hastalıklar ve ağrılar, tedavi uygulamaları ve yazıldıkları alfabeler itibarıyla ilgi çekici bir görünüm sunmaktadır. Bu yazı şimdiye kadar neşri gerçekleştirilmemiş bir tıp metnine ilişkin metin parçalarının neşrini amaçlamaktadır. Bu amaçla çalışmaya konu olan metin parçalarının yazı çevirimi, harf çevirisi, aktarımı, metne ilişkin açıklamaları, sözlük ve dizini hazırlanmıştır. Bunun yanında, bilindiği gibi Eski Uygurcadaki tıp konulu metinler üzerine yapılan incelemeler, genel olarak bu sahada hazırlanan diğer incelemelerin tarihi kadar eskiye gider. Bu sebeple ilk çalışmanın yapıldığı 1930 yılından bugüne Eski Uygur tıp sahasına ilişkin incelemelerin araştırma tarihçesine yer vermek hem bugünkü gelinen duruma ışık tutacak hem de sonraki araştırmalar için zemin hazırlayacaktır. Bu gerekçeden ötürü bu yazıda evvela Eski Uygurca tıp sahasında hazırlanan çalışmaların kısa bir değerlendirmesi sunulacak, ardından bugün Çin tıbbında Shennong olarak bilinen efsanevi kahramana da atıf yapılan Eski Uygurca tıp konulu fragmanların neşrine geçilecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, tıp metinleri, Shennong, Shennong bencao jing, metin neşri

Kaynakça

• [Arat], G. R. R. (1930). Zur Heilkunde der Uiguren. I. Berlin.
• [Arat], G. R. R. (1932). Zur Heilkunde der Uiguren. II. Berlin.
• [Arat], G. R. R. (1937). Türkische Turfan-Texte. VII. Mit sinologischen Anmerkungen von Dr. Wolfram Eberhard. Berlin.
• Abudurexiti, B. (2013). 古代维吾尔语医学文献的语文学研究 Gudai weiwu’er yu yixue wenxian de yuwen xue yanjiu. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Pekin: Minzu Üniversitesi.
• Adams, D. Q. (2013). A dictionary of Tocharian B. Revised and greatly enlarged vol. 1-2. Amsterdam ve New York: Rodopi.
• Bailey, H. W. (1953). Medical plant names in Uigur Turkish. Mélanges Fuad Köprülü / 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı içinde (51- 56) Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayını.
• Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde Tıp Terimleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çelik, N. (2012). Buddhist Çevre Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Tabâbet. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çetin, E. (2021). ‘‘Uygurca yėl ig Üzerine.’’ International Journal of Old Uyghur Studies, 3(2), 153-164.
• Gabain, A. von (1954). Türkische Turfan-Texte VIII. Texte in Brāhmīschrift. Berlin.
• Giles, H. A. (1912). A Chinese-English dictionary. Part I-II. Shanghai ve London: Kelly and Walsh.
• Goldschmidt, A. (2022). Pre-standardised pharmacology: Han through Song. Routledge handbook of Chinese medicine içinde (133-145. ss.) London & New York: Routledge.
• Gürgan, M. (2010). Orta Asya’daki Eski Türk Tıbbının, Başlangıçtan 14. Yüzyıla Kadarki Döneme Ait Bilinen Türkçe Tıp Metinlerinde, Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Khasbaatar, A. (2021). “Die Drogenbezeichnungen aus dem 15. Kapitel des mongolischen Goldglanz-Sūtra”. Ural-altaische Jahrbücher, Neue Folge 28, 259- 293.
• Knüppel, M. (2013). Alttürkische Handschriften Teil 17: Heilkundliche, Volksreligiöse und Ritualtexte. Stuttgart: Franz Steiner.
• Maue, D. ve Sertkaya, O. (1986). “Drogenliste und Dhāraṇī aus dem ‘Zauberbad der Sarasvatī’ des uigurischen Goldglanzsūtra (Teil I)”. Ural-altaische Jahrbücher, 6, 76-99.
• Maue, D. ve Sertkaya, O. (1991). “Drogenliste und Dhāraṇī aus dem ‘Zauberbad der Sarasvatī’ des uigurischen Goldglanzsūtra (Teil II)”. Ural-altaische Jahrbücher, 10, 116-127.
• Maue, D. (1996). Alttürkische Handschriften Teil 1: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift. Stuttgart: Franz Steiner.
• Maue, D. (2008). “An Uighur version of Vāgbhaṭa’s Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā”. Asian Medicine, 4, 113-173.
• Maue, D. (2015). Alttürkische Handschriften Teil 19: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift Teil 2. Stuttgart: Franz Steiner.
• Nugent-Head, J. (2014). “The first materia medica: The shen nong ben cao jing”. Journal of Chinese Medicine, 104, 24-28.
• Ölmez, M. (1996). “Süryani Harfli Eski Uygurca Bir Tıp Metni”. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı (815-820). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien 1-6. Wiesbaden: Steiner.
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung. I. Verben. Vol. 1: ab- - äzüglä-. Stuttgart: Steiner.
• Sertkaya, O. F. (1997). “Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış”. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi (349-358) Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Sertkaya, O. F. (1999). “Kurzer Überblick über die uigurischen medizinischen Texte”. Arslan Terzioğlu’na Armağan 60. Doğum Yılı Anısına (125-138). İstanbul: ISIS.
• Sertkaya, O. F. (2021). “Göz Hastalıkları ve Tedavileri Üzerine Eski Uygurca Sūtra’lardan Parçalar”. Journal of Old Turkic Studies, 5(2), 380-392.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tokyürek, H. (2014). “Eski Uygurcada Āyurveda Tıbbı ve Beş Unsur”. Türkiyat Mecmuası, 24(2), 235-260.
• Tokyürek, H. (2021). Eski Uygur Türkçesinde Tanrısal İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi. Kayseri: Kimlik.
• Unschuld, P. U. (1986). Medicine in China: A history of pharmaceutics. University of California.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın El Sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yang, S. (çev.) (2008). The divine farmer’s materia medica. Boulder: Blue Poppy.
• Zieme, P. (1999). “Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren”. Studia Tibetica et Mongolica içinde (325-340. ss.) Swisttal-Odendorf: Indica et Tibetica.
• Zieme, P. (2007). “Notes on Uighur medicine, especially on the Uighur Siddhasāra tradition”. Asian Medicine, 3, 308-322.
• Zieme, P. (2013). Knüppel, Michael: Alttürkische Handschriften. Teil 17. Heilkundliche, Volksreligiöse und Ritualtexte. Stuttgart, Franz Steiner Verlag, 2013. (Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland, Band XIII, 25). Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 66(4), 489- 494.
• Mainz 302 (T II D 177; Glas: T II D 177 d) recto: http://turfan.bbaw.de/dta/mainz/ images/mainz0302_seite2.jpg erişim tarihi: 08.08.2022 verso: http://turfan. bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0302_seite1.jpg erişim tarihi 08.08.2022
• Mainz 311 (T II D 177) A sayfası: http://turfan.bbaw.de/dta/mainz/images/mainz0311_ seite1.jpg erişim tarihi: 08.08.2022 B sayfası: http://turfan.bbaw.de/ dta/mainz/images/mainz0311_seite2.jpg erişim tarihi 08.08.2022
• U 117 (T II D 177; Glas: T II D 177 b) A sayfası: http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/ u0117seite1.jpg erişim tarihi: 08.08.2022 B sayfası: http://turfan.bbaw.de/ dta/u/images/u0117seite2.jpg erişim tarihi 08.08.2022
• U 240 (T II D 177h) recto: http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u0240recto. jpg (Erişim tarihi: 08.08.2022) verso: http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/ u0240verso.jpg erişim tarihi 08.08.2022