Uygur Yazı Dili ve Sözlükçülüğü

Yıl 2024, Sayı: 58, 1 - 64, 17.10.2024

Hikmet Koraş

https://doi.org/10.24155/tdk.2024.238

Öz

Uygur yazı dili, tarihî Çağatay yazı dilinin devamı olan genç bir yazı dilidir. Çağatay yazı dili, Doğu Türkistan dışında 20. yüzyılın ilk çeyreğinde yerini yeni yazı dillerine bırakırken Doğu Türkistan’da 1950’lere kadar mahallîleşerek devam etmiştir. 1950 ila 1980 yılları arası, oluşmakta olan yeni Uygur yazı dili için bir belirsizlik dönemidir. Bu belirsizliğin sebebi, bir taraftan alfabe değişikliği tartışmaları diğer taraftan da Çin’de başlayan “Kültür Devrimi”dir. Kültür Devrimi’nden sonra kabul edilen Latin alfabesinin ömrü sadece dokuz yıl sürmüş ve Uygur Türklüğü, 1983 yılında tekrar Arap alfabesini kullanmaya başlamıştır. Bu otuz yıllık belirsizlik dönemi, Uygur yazı dilinin mevcut durumunda etkili olmuştur. Doğu Türkistan’da kullanılan dille ilgili çalışmalar, 1800’lü yılların sonuna rastlar. Ancak bu dönemde yapılan çalışmalar başlangıçta Çin Cumhuriyeti ve Çarlık Rusyası hükûmetlerinin, ilerleyen zamanda Çin Halk Cumhuriyeti ve Sovyetler Birliği’nin Doğu Türkistan bölgesinde ve Uygurlar üzerinde uygulayacağı politikalara esas teşkil etmiştir. 1980’li yıllarda Uygurlar arasında yoğun bir şekilde başlayan dil bilgisi ve sözlük çalışmaları, bu döneme kadar yabancılar tarafından yapılan çalışmaların esas alınmasıyla ortaya çıkmış olup bu çalışmaların amaçları pek sorgulanmamıştır. Bu konuda Avrupa’da yapılan çalışmalarda bölgeden “Eastern Turkestan”, dilden “Türkçe” yapılan derlemelerden “diyalekt” şeklinde bahsedilirken Sovyetler Birliği sınırları içinde yapılan çalışmalarda bölgeden Uygur Özerk Bölgesi, dilden Uygurca şeklinde bahsedilmesi dikkat çeker. Türkiye’de konu ile ilgili çalışanlar da Sovyetler Birliği bilim adamlarının kullandıkları terminolojiyi tercih etmişlerdir. Ayrıca Türkiye’ye 1960’lı yıllarda Doğu Türkistan’dan Uygur kökenli insanların geldiği dikkate alınırsa bu konuda 1990’lı yıllara kadar ciddi çalışmaların olduğu söylenemez. 1980’li yıllarda bir sağanak yağmur gibi ardı ardına yayımlanan bilimsel çalışmaların sebeplerinden birisi, Çin hükûmetinin dışa açılma çabası diğeri eskiden beri Türk dünyasının kültür merkezi konumunda bulunan bölge insanının bilinçlenmesidir. Eserlerin çoğu, Çin hükûmetinin kontrolündeki kurumlar aracılığı ile olsa da kısa sürede binlerce eserin verilmesi bölge insanının okuma yazmaya yatkınlığı ve düşkünlüğü ile izah edilebilirken yeni yazı dili de gelişme seyrine girmiştir.

Anahtar Kelimeler

Uygur yazı dili, Doğu Türkistan, Uygurca gramer kitapları, Uygurca sözlükler

Uyghur Written Language and Lexicography

Öz

The Uyghur written language is a young written language that is the
continuation of the Chagatai written language. While the Chagatai written
language left its place to new written languages in the first quarter of
the 20th century, it continued to be localized in East Turkestan until the
1950s. The years between 1950 and 1980 is a period of uncertainty for the
emerging new Uyghur written language. The reason for this uncertainty
is the alphabet change discussions on the one hand and the “Cultural
Revolution” that started in China on the other. The life of the Latin
alphabet, which was adopted after the Cultural Revolution, lasted only
nine years and the Uighur Turks started to use the Arabic alphabet again
in 1983. This period of thirty years of uncertainty has been influential in
the current state of the Uyghur written language. Studies on the language
used in East Turkestan coincide with the end of the 1800s. However, it can
be said that the studies carried out in this period formed the basis for the
policies that would first be implemented by governments of the Republic
of China and Tsarist Russia, and later by the People’s Republic of China
and the Soviet Union in the East Turkestan and on the Uyghurs. Grammar
and lexicography studies, which started intensively among Uyghurs in
the 1980s, emerged on the basis of studies conducted by foreigners until
this period, and the purposes of these studies were not questioned. In
the studies carried out on this subject, it is noteworthy that the region
is mentioned as the Uyghur Autonomous region and the language as
Uyghur in the studies carried out within the borders of the Soviet Union,
while the studies conducted in Europe refer to the region as a dialect of
compilations made from the “Eastern Turkestan” language in Turkish.
Those working on the subject in Turkey preferred the terminology used
by the scientists of the Soviet Union. In addition, considering that people
of Uyghur origin came to Turkey from East Turkestan in the 1960s, it
cannot be said that there were serious studies on this issue until the 1990s.
The reasons behind the scientific studies started to be published one after
the other like a heavy rain in the 1980s is the Chinese government’s effort
to open up the issue as well as the awareness of the people of the region,
which has been the cultural center of the Turkish world for a long time.
Although most of the works are through institutions under the control of
the Chinese government, the giving of thousands of works in a short time
can be explained by the literacy and fondness of the people of the region,
while the written language has also entered the course of development.

Anahtar Kelimeler

Uyghur written language, East Turkestan, Uyghur grammar books, Uyghur dictionaries

Kaynakça

• Aktepe, G. (1998). Sarı Uygur Türkçesinin karşılaştırmalı ses bilgisi (Tez No.89141) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim KuruluUlusal Tez Merkezi.
• Arslan, A. T., Abdurehim R. ve Yari E. (2010c). Hazirqi zaman uygur tili 3. Şincan Xelq Neşriyati.
• Arziyev, R. (2019). Uyğur tili: Öginiş ve ögitiş. Mir Neşriyat Oyi.
• URL 1 www.amazon.com/Уйгурско-русский-словарь-Russian-Ш-Кибиров/dp/5458309308 erişim 27.01.2023 (Book on Demand Ltd. (2019). Uygursko-Russkiy Slovar’ (Russian Edition) Paperback – August 6, 2019 by Ş. Kibirov).
• Buğra, M. E. (1987). Şarkî Türkistan tarihi. Ofset Reprödiksiyon Matbaacılık.
• Gülensoy, T. (2000), Türkçe el kitabı. Akçağ.
• İlhan, N. (2007). Geçmişten günümüze sözlükçülük geleneği ve Türk dili sözlükleri. Manas Yayınları.
• Jarring, G. (1933). Studien zu einer Osttürkischen Lautlehre. Hakan Ohlssons Buchdruckerei.
• Johanson, L. (2002). Türk dili haritası üzerinde keşifler (N. Demir ve E. Yılmaz, Çev.). Grafiker Yayınları.
• Qahiri, M. S. (2010). Uyğur kişi isimliri qamusi. Şincañ Üniversiteti Neşriyati.
• Koraş, H. (2009). Türkiye’de çağdaş Türk lehçeleri ile ilgili sözlük çalışmaları ve ‘Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü’ Üzerine. Turkish Studies, 4(4), 761-789.
• Malov, S. E. (1912a). Ostatki Şamansm u Jeltıh Uygurov (Sarı Uygurlarda yaşayan Şamanizm kalıntıları). Jivaya Starina, 21, 61-74
• Milletler Neşriyati (1957) Beş tilliq Mançuçe lügat I, II, III. Milletler Neşriyati.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Olcay, S. (1961). Yarkent ağzından örnekler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, 19(1-2), 31-65.
• Öztopçu, K. (1993). Uygurcanın yazı dili olarak gelişmesi ve Uygurca sözlükler. Türk Dilleri Araştırmaları, 3, 167-174.
• Öztürk, R. (2010). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
• Özyetgin, A. M. (2002). Yü Chih Wu Ti Ching Wen Chien: Ch’ing sülalesi dönemine ait bir sözlük. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumları, 192-202.
• Roos, M. E. (2000), The western Yugur (Yellow Uygur) language: Grammar, text, vocabulary, [Doktora Tezi, Rijks Üniversitesi].
• Roy, O. (2005). Yeni Orta Asya ya da ulusların imal edilişi. Metis.
• Sertkaya, O. F. (2001). Eski Türkler okur yazar mıydı? Göktürk Devletinin 1450. Kuruluş Yıldönümü Sempozyum Bildirileri, 23-37.
• Shaw, R. B. (1880). A Sketch of the Turkish language as spoken in Eastern Turkistan (Kashghar and Yarkant) Part II Vocabulary Turki-English. (Printed by J.W.Thomas). Baptist Mission Press.
• Shaw, R. B. (2014). Kaşgar ve Yarkent ağzı sözlüğü. (F. Yıldırım, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Solak, F. (2021). Divan’ül Lügati’t Türk için öldürülen bilim adamları. Uygur Akademisi. 16 Aralık 2021’de https://akademiye.org/tr/?p=1884 adresinden edinilmiştir.
• Şirin User, H. (2006). Başlangıcından günümüze Türk yazı sistemleri. Akçağ.
• Yasheng, T. (2020). Beş dilli sözlük ve sözlükteki uygurlara ait yemek ve mutfak kültürü ile ilgili söz varlığı (Tez No. 639859) [Yüksek lisans tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Yeloğlu, A. (2019). Uygur yenileşme süreci, matbuatın gelişmesi ve Yeni Hayat gazetesi. Cappadocia Journal of History and Socual Sciences, 12, 39-54.
• Yeloğlu, A. (2020). Yeni Uygur Türkçesinde ı/i meselesi. Cappadocia Journal of History and Socual Sciences, 15, 101-112.
• Yıldırım, F. (2019). Yeni Uygurca ve yeni Uygurca sözlükler. Folklor/Edebiyat, 25(99), 539-552.
• Gözaydın, N. (2001). Atatürk dönemi ile ilgili Almanya dışişleri arşivindeki belgeler- VII. Türk Dili, 599, 575-586.