Akçakoca Ağzındaki Bazı Kelimelerin Derlenmesi ve Semantik Olarak İncelenmesi

Yıl 2024, Sayı: 58, 115 - 134, 17.10.2024

Ebru Delihasanoğlu Çiftci

https://doi.org/10.24155/tdk.2024.241

Öz

Bu makalede, Düzce’nin Akçakoca ilçesinde yaşayan yerli halkın kullandığı bazı kelimeler incelenmiştir. Bölge halkının büyük bir çoğunluğunun Doğu Karadenizli olması hasebiyle bu çalışmanın alanı, Akçakoca ve Doğu Karadeniz’i kapsamaktadır. 93 Harbi olarak da bilinen savaşta, Osmanlı büyük bir mağlubiyet yaşamıştır. Ruslarla yapılan antlaşma sonrasında hükûmet, Doğu Karadeniz çevresindeki bazı yerlerin boşaltılmasını istemiştir. Halkın Rus eziyetlerinden kaçma isteği, yollarını Akçakoca’ya çıkartmıştır. Doğu Karadeniz bölgesinden Akçakoca’ya göç eden halk, tabii olarak ağız özelliklerini ve kendilerine has olan kelimeleri de beraberinde getirmiştir. Bölgede, göç hadisesine kadar Akçakoca’nın yerlisi denen halkın kullandığı Türk ağzı hâkimdir. Doğu Karadeniz’den göç hasıl olunca bölgede kullanılan yerli Türk ağzı, yerini Doğu Karadeniz ağzına bırakmıştır. Şu anki bölge halkının dil özelliklerinde Kuzey-Batı Türkçesi özellikleriyle birlikte Eski Türkçe unsurlar da görülmektedir. Akçakoca’daki halk, Kıpçak Türkçesi ve Eski Türkçedeki bazı kelimeleri hâlâ kullanmaktadır. Bu makalede, kaynak kişilerin kullandıkları ve şahsımın da Akçakocalı olması hasebiyle bildiğim ve kullandığım bazı kelimelerden 132’si derlenmiş, Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (DS) ile karşılaştırılmıştır. Derleme Sözlüğü’nde bulunmayan kelimeler bir grupta, DS’de bulunmakla birlikte Akçakoca ağzından derlenmeyen kelimeler bir grupta ve DS’de bulunmakla birlikte Akçakoca ağzında farklı anlamda kullanılan kelimeler bir grupta gösterilmiştir. Ayrıca 132 kelimenin içindeki eskicil unsurlar madde başı olarak gösterilip bunların anlamları ve etimolojileri verilmiş, sonra da DLT’deki kullanımları ile karşılaştırılarak kelimelerin art zamanlı ve eş zamanlı biçimleri verilmiştir. Derlenen kelimeler, esas itibarıyla isim ve fiil olarak ayrı ayrı ele alınıp semantik açıdan incelenirken bazı kelimeler de fonetik açıdan incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Akçakoca, Rize, semantik, derleme, Türkçe

Compilation and Semantical Examination of Some Words in Akçakoca

Öz

The words used by residents of the Akcakoca district in Duzce were
examined in this article. The Eastern Black Sea Region and Akcakoca
are included in this study’s scope because they make up the majority of
the region’s population. The Ottomans were severely defeated during this
conflict also known as the War of 93. The administration requested the
evacuation of several areas near the Eastern Black Sea following the deal
with the Russians. The migrants have made their way to Akcakoca in an
effort to flee Russian opression. The people who migrated to Akçakoca
from the Eastern Black Sea region naturally brought their dialect features
and unique words. In the region, the standard Turkish used by the people,
who are called Akçakoca’s natives, was dominant until the migration.
When the migration from the Eastern Black Sea occurred, the standard
Turkish in the region left its place to the Eastern Black Sea dialect. In
the language features of the current people of the region, Old Turkish
elements are also seen along with the North-West Turkish features. Some
words from Old Turkish and Kipchak Turkish are still used by people in
Akcakoca. Due to the fact that the source is widely used and I am from
Akcakoca, 132 terms that I am familiar with and frequently used were
assembled in this article, and comparisons were made with the Dîvânu
Lugâti’t-Türk and the Turkish Folk Dialect Compilation Dictionary.
Words that are not included in the Compilation Dictionary are shown in
a group, words that are not compiled from the Akçakoca dialect but in
the DS are in a group, and the words that are used in different meanings
in the Akçakoca language, although they are in the DS, are shown in a
group. In addition, ancient/archaic elements in 132 words were shown
as per item, then the meanings of ancient/archaic words were given,
etymology studies were made on them, and finally, the words were studied
diachronically and simultaneously by comparing them with their use in
DLT. The semantics and phonetics of some words are also investigated,
as well as how they function as nouns and verbs.

Anahtar Kelimeler

Akçakoca, Rize, semantics, compilation, Turkish

Kaynakça

• Akar, A. (2005). Türk dili tarihi (Dönem-eser-bibliyografya). Ötüken.
• Atalay, B. (2018). Divanü Lûgat-it Türk/I-II-III. Türk Dil Kurumu.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford Universtiy Press.
• Coşar, A. M. (2015). Bir kimlik işaretleyicisi olarak dil ve Trabzon ağızlarında arkaik hususiyetler. Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 1(1), 241-253. https://dergipark.org.tr/tr/pub/karen/issue/17526/183262
• Çağatay, S. (1954). Türkçede ñ~ġ sesine dair. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 2, 15-30. https://dergipark.org.tr/tr/pub/belleten/issue/34055/376853
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş-metinçeviri- notlar-dizin. Türk Dil Kurumu.
• Erşahin, E. (2021). Akçakoca ilçesinde 2019 yılında yaşanan sel felaketinin sürdürülebilir turizm açısından değerlendirilmesi (Tez No. 680201) [Yüksek Lisans Tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kalıncı, S. (2010). Akçakoca’nın tarihi, sosyo-ekonomik ve kültürel yapısı (Tez No. 249102) [Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Sağol Yüksekkaya, G. ve Argunşah, M. (2017). Tarihî Türk lehçeleri, Karahanlıca- Harezmce-Kıpçakça dersler. Kesit Yayınları.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü I. (2009). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü II. (2009). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü III. (2009). Türk Dil Kurumu.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü IV. (2009). Türk Dil Kurumu.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü V. (2009). Türk Dil Kurumu.
• URL-1, 16 Aralık 2018’de http://www.akcakoca.bel.tr/akcakoca/tarihce/ adresinden edinilmiştir.
• URL-2, 16 Aralık 2018’de http://www.oncurtv.com/haber/amp/78933 adresinden edinilmiştir.
• URL-3, 10 Mayıs 2023’te https://sozluk.gov.tr/ adresinden edinilmiştir.
• URL-4, 11 Mayıs 2023’te https://www.nisanyansozluk.com/kelime/diken adresinden edinilmiştir.
• URL-5, 11 Mayıs 2023’te https://www.nisanyansozluk.com/kelime/yaln%- C4%B1z adresinden edinilmiştir.
• URL-6, 11 Mayıs 2023’te https://www.nisanyansozluk.com/kelime/ha%C3%A- 7an adresinden edinilmiştir.
• URL-7, 11 Mayıs 2023’te https://www.nisanyansozluk.com/kelime/ka%C3%A7 adresinden edinilmiştir.
• Kaynak Şahıslar
• Emine Şengül, 1964, Düzce/Akçakoca/Kalkın, ilkokul mezunu.
• Hatice Delihasanoğlu, 1948, Düzce/Akçakoca/Kalkın, okuma yazma biliyor.
• Hülya Sakalsız, 1965, Düzce/Akçakoca/Kalkın, ilkokul mezunu.
• İbrahim Delihasanoğlu, 1968, Düzce/Akçakoca/Kalkın, ortaokul mezunu.
• İsmail Delihasanoğlu, 1940, Düzce/Akçakoca/Kalkın, okuma yazma biliyor.
• Kezban Delihasanoğlu,1975, Düzce/Akçakoca/Kalkın, ilkokul mezunu.
• Remziye Günal, 1971, Düzce/Merkez/Dereli Tütüncü, ilkokul mezunu.
• Seyhan Delihasanoğlu, 1973, Düzce/Akçakoca/Kalkın, ilkokul mezunu.