HAREZM TÜRKÇESİNDEN ÇAĞATAY TÜRKÇESİNE GEÇİŞ

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 4, 1538 - 1571, 15.12.2023

Yaşar Şimşek , Filiz Kaynak

https://doi.org/10.7884/teke.1293393

Öz

Bu makalede Çağatay Türkçesinin oluşma süreçleri, Timur Dönemi’nde yaşanan gelişmeler, bu gelişmelerin Türk diline etkisi ve Çağatay Türkçesini Harezm Türkçesinden ayıran dil özellikleri bağlamında değerlendirilecektir. Çalışmanın konu külliyatı, 1370 ile 1465 tarihleri arasında Türkistan sahasında yazılan eserlerden oluşmaktadır. Bu dönemde yetişen Lutfî, Sekkakî, Şeyhzade Atayi, Yusuf Emirî, Ahmedî, Gedâyî, Seyyid Ahmed Mirza gibi Semerkand ve Herat ekolünden önemli isimlerin eserlerinin yanında bu ekolün dışında kalan Sibîcâbî’nin Gülistan Tercümesi (1397-1398) ve Hüseyn-i Harezmî tarafından yazılan Keşfü’l Hüdâ (1431) da çalışmaya dâhil edilmiştir. Çalışmada Eckmann tarafından belirlenen “Çağataycayı Orta Asya İslam-Türk yazı dilinin önceki devirlerinden ayıran başlıca fonetik ve morfoloji hususiyetleri” esas alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Orta Türkçe

THE TRANSITION FROM THE KHOREZM TURKISH TO THE CHAGATAI TURKISH LANGUAGE

Öz

Regarding the history of the Turkish language, upon examining the works written in the Turkestan region between 1370-1465, it is seen that while some old elements belonging to the Karakhanid-Khorezm region continue in the written language, works penned during this time differ from Khorezm Turkish in terms of some linguistic features. Thus, an attempt to evaluate the formation processes of Chagatai Turkish, developments during the Timurid era, the effects of these developments on the Turkish language, as well as the language features that distinguish Chagatai Turkish from Khorezm Turkish will be made in this article. The determination of linguistic features differentiating the Khorezm and Chagatai regions in the works representing the first era of Chagatai Turkish will indicate how the transition from Khorezm to Chagatai Turkish took place in the written language.

Anahtar Kelimeler

Khorezm Turkish, Chagatai Turkish, Middle Turkish

Kaynakça

• Aka, İ. (2005a). Emir Timur ve imar faaliyetleri. Makaleler, C. 1. Ankara: Berikan Yayınevi, 9- 12.
• Aka, İ. (2005b). XV. yüzyılın ilk yarısında Timurlularda zirai ve ticari faaliyetler. Makaleler, C. 1. Ankara: Berikan Yayınevi, 57-70.
• Aka, İ. (2005c). Mirza Şahruh zamanında (1405-1447) Timurlularda imar faaliyetleri. Makaleler C. 1. Ankara: Berikan Yayınevi, 83-98.
• Aka, İ. (2005d). Timurlular Devleti. Makaleler, C. 1. Ankara: Berikan Yayınevi, 181-334.
• Aka, İ. (2005e). Timur sadece bir asker mi idi? Makaleler, C. 2. Ankara: Berikan Yayınevi, 113-130.
• Aka, İ. (2020). Timurlular Orta Asya’nın parlak devri. İstanbul: Kronik Kitap.
• Akar, A. (2005). Türk dili tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Akar, A. (2010). Lehçe oluşma ve evreleri bakımından Eski Türkiye Türkçesi. TÜBAR Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, XXVIII, 15-29.
• Alan Akbıyık, H. (2004). Timurluların bilim ve sanata yaklaşımları ve bazı son dönem sanatkârları. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 30, 151-171.
• Alan, H. (2007). Bozkırdan cennet bahçesine Timurlular (1360-1506). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Alpay, G. (1973). Yusuf Emiri’nin Beng ü Çagır Adlı münazarası. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 20, 103-125.
• Andican, A. A. (2019). Emir Timur tarih, siyaset, miras. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. Yeni Türkiye, 55, 357-373.
• Argunşah, M. (2017; 2021). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2016). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm - Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Ata, A. (2019). Rabguzi Kısasü’l-Enbiya (Peygamber Kıssaları) giriş - metin - dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Canpolat, M. (1995). Çağatay dili ve edebiyatı. Türkler Ansiklopedisi, C. 8. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 769-776.
• Chirli, N. (2005). Ermeni Kıpçakça dualar kitabı Alġış Bitigi. Haarlem: SOTA Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi.
• Çetin, O. (1998). Horasan. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 18, 234-241.
• Dağıstanlıoğlu, B. E. (2018). Hüseyn-i Hârezmî - Keşfü’l-Hüdâ – Doğu Türkçesiyle yazılmış bir Kaside-i Bürde Şerhi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (1958). Çağatay dili hakkında notlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 115-126.
• Eckmann, J. (1960). Küçük Çağatay grameri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, X, 41-64.
• Eckmann, J. (1971). The Divan of Gadā’i. Indiana University Bloomington.
• Eckmann, J. (1988a). Harezm Türkçesi. Ankara: Tarihî Türk Şiveleri, 173-210.
• Eckmann, J. (1988b). Çağatayca. Ankara: Tarihî Türk Şiveleri, 211-245.
• Eckmann, J. (2011). Harezm, Kıpçak, Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar. (Yayıma Hazırlayan: Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2012). Çağatayca el kitabı. (çev. Günay Karaağaç). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eraslan, K. (1986a). “Ahmedî Telli sazlar münazarası (Telli Sazlar Atışması).” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 129-204.
• Eraslan, K. (1986b). XV. yüzyıl Çağatay edebiyatı - Çağatay edebî dilinin ve edebiyatının teşekkülü. Büyük Türk Klasikleri, C. III, 59-62.
• Eraslan, K. (1992). Çağatay Şâiri Atayî’nin gazelleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten. 35, 113-164.
• Eraslan, K. (1993). Çağatay edebiyatı. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, 168-176.
• Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Erdem Uçar, F. M. (2015). Gedâyî Dîvânı inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Ergene, O. (2017). Sadî – Gülistan Tercümesi (Çev. Sibîcâbî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Goca, A. A. (2000). Haydar Tilbe’nin Mahzenü’l-Esrâr Mesnevisi giriş - metin ve tercüme - dizin. [Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Golubev, G. (2021). Uluğ Bey. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. İbni Arabşah, Acâibu’l-Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela) Acâibu’l-Makdûr fî Nevâib-i Timûr. (2012). (Çeviri ve Notlar: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• İnan, A. (1992). Çağatay edebiyatı. Türk dünyası el kitabı. C. III: Edebiyat. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 80-102.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyāzi Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar. El-Luġatu’n-Nevā’iyye ve’l-İstişhādātu’l Caġatā’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kafalı, M. (2005). Çağatay hanlığı (1227-1345). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî Divanı giriş-metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2010). Türkçenin ses bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kemaloğlu, İ. (2013). Altın Orda Devleti. Doğu Avrupa Türk tarihi. (Ed. Osman Karatay - Serkan Acar). İstanbul: Kitabevi.
• Köktekin, K. (2000). Seyyid Ahmed Mirza – Taaşşuknâme (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Köktekin, K. (2013). Yûsuf Emirî Dehnâme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köktekin, K. (2019). Şeyh-Zâde Atâyî Dîvân. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köprülü, F. (1945). Çağatay edebiyatı. İslam Ansiklopedisi, C. 3, 275-285.
• Macit, E. (2021). Timurlular (1370-1507). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Merçil, E. (1989). Gazneliler Devleti tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Nehcü’l-Feradis Uştmahlarnıng Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu). (2014). Tıpkıbasım ve çeviri: János Eckmann, yayımlayanlar: Semih Tezcan- Hamza Zülfikar, dizin-sözlük: Aysu Ata. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oruç, C. (2021). Son Timurlu Hüseyin Baykara (1438-1506). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Ölmez, Z. (2007). Çağatay edebiyatı ve Çağatay edebiyatı üzerine araştırmalar. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(9), 173-220.
• Richards, J. F. (2021). Bâbür Türk İmparatorluğu tarih, kültür, teşkilat. (çev. Yasin Tekin). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Sertkaya, A. (2002). Seydî Ahmed Mirzâ Ta’aşşuk-nâme (Eleazar Birnbaum Nüshası) giriş - tıpkıbasım - metin - tercüme - dizin - açıklamalar. İstanbul: Çantay Kitabevi.
• Starr, S. F. (2021). Kayıp aydınlanma Arap fetihlerinden Timur’a Orta Asya’nın altın çağı. İstanbul: Kronik Kitap.
• Şerefüddin Ali Yezdî, Emir Timur (Zafernâme). (Çeviri ve Notlar: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân tercümesi (Meşhed nüshası [293 No.], giriş - metin - dizin. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Şimşek, Y. (2021). Tarihî diyalektoloji araştırmalarında yöntem sorunları: Harezm Türkçesi ve Kıpçakça. Orta Türkçe döneminin ilk evresi: Sorunları ve çözüm önerileriyle Harezm Türkçesi. Ankara: Akçağ Yayınları, 177-203.
• Togan, Z. V. (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve yakın tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Toparlı, R. Ve Argunşah, M. (2014). İslâm Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde fiil. Ankara.
• Uslu, R. (1998). Herat. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 17, 215-218.
• Üşenmez, E. (2019). Mevlâna Yakûb-i Çerhî Çağatay Türkçesi Kur’an tefsiri. İstanbul: BilgeTürk.
• Yakubovskiy, A. (2021). Timur ve Timurîler devrinde Semerkand. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Zeki, İ. (2021). Emir Timur dönemi bilginleri Âlimler, ârifler, tarihçiler, vezirler, kâtipler, şairler, sanatçılar, hekimler. İstanbul: Çizgi Kitabevi.