THE 16TH CENTURY POET SILISTRELI SÎRÎ AND HIS MATHNAWI “HILYETU’L-ISLAM”

Yıl 2024, Sayı: 111, 323 - 360

Hasan Doğan

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1460908

Öz

Although the 16th century is known as the glorious era of the Ottomans, it does not necessarily imply that peace and tranquility prevailed throughout all Ottoman territories. Indeed, especially in the second half of this century, significant conflicts and wars occurred, particularly along the eastern borders. Due to various reasons, the Sultan of the period, Murad III (reigned 1574-1595), issued a campaign order in 1578, and consequently, military units from various parts of the state were dispatched to the eastern borders to participate in the Eastern Campaign. Among the Ottoman military units, there were also individuals interested in poetry and literature. The poet known by the pen name Sîrî, who is the focus of this study, was one of the names who participated in this campaign and was essentially a cavalryman. Sîrî, whose real name is Ali, according to his own statement, is originally from Silistra. Sîrî, who participated in the Eastern Campaign of the Ottomans, tragically lost all four of his children during the campaign. Understanding the temporariness of the world upon these losses, the poet hoped to be remembered favorably by composing a work called “Hilyetü’l-Islam.” One of the reasons for writing Hilyetü’l-Islam was also to respond to the increasing Shiite propaganda. While the sections of faith, Islam, and beneficence, which form the first parts of the mesnevi, essentially deal with the basic concepts of Islamic belief and worship, these parts serve as a response to the Alevi propaganda perceived by the poet as Rafidi. In these sections, Sîrî frequently criticizes the Rafidi Kızılbash by addressing them directly.
The aforementioned Hilyetü’l-Islam, whose only copy discovered so far is in mesnevi verse form, was completed in 1580. In this encyclopedic mesnevi, various topics are covered, ranging from religion to trade, from governance to military matters, from craftsmanship to marriage. The mesnevi, appearing as an incomplete copy, consists of approximately 4864 verses in its current form. In this study, the Hilyetü’l-Islam mesnevi, which has not been subject to a previous study, will be examined in terms of form and content, and an attempt will be made to present the life story of the poet, Silistreli Sîrî Ali.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, 16th century, Alevis, Şîrî Ali, Hilyetü’l-Islam

XVI. YÜZYIL ŞAİRLERİNDEN SİLİSTRELİ ŞÎRÎ VE HİLYETÜ’L-İSLÂM MESNEVİSİ

Öz

XVI. Asır, Osmanlıların güçlü ve şaşaalı asrı olarak bilinse de tüm Osmanlı topraklarında barış ve huzurun hâkim olduğu anlamına gelmemektedir. Nitekim bu yüzyılın ikinci yarısında özellikle doğu hudutlarında önemli çatışma ve savaşlar yaşanmaştır. Birçok nedene bağlı olarak dönemin padişahı III. Murad (salt.1574-1595) 1578 yılında sefer emri vermiş ve bu emre binaen devletin çeşitli noktalarındaki askerî birlikler de Şark Seferi’ne katılmak üzere doğu sınırlarına sevk edilmiştir. Osmanlı askerî birlikleri içerisinde şiire ve edebiyata meraklı kimseler de olabilmekteydi. Bu çalışmanın odağında bulunan Şîrî mahlaslı şair de esasen sipahi olan ve bu sefere katılan isimlerden biridir. Asıl adı Ali olan Şîrî, kendi ifadesine göre aslen Silistrelidir.
Osmanlıların Şark Seferi’ne katılan Şîrî, seferde iken dramatik bir şekilde dört çocuğunu da kaybetmiştir. Bu kayıplar üzerine dünyanın geçiciliği idrak eden şair, Hilyetü’l-İslâm isimli bir eser kaleme alarak hayırla anılmayı ummuştur. Hilyetü’l-İslâm’ın yazılma nedenlerinden biri de artan Şii propagandalarına cevap vermektir. Zira mesnevinin ilk bölümlerini oluşturan iman, İslâm ve ihsan bölümleri esasen İslâm inanç ve ibadetlerinin temel kavramlarıyla ilgili dinî muhtevalı bölümler olsa da, bu kısımlar şairin Rafızi olarak gördüğü Alevilik propagandalarına cevap niteliğindedir. Zira bu bölümlerde Şîrî, sözü sık sık Rafızi Kızılbaşlara getirerek onları eleştirir. Şu ana kadar tek nüshası tespit edilen söz konusu Hilyetü’l-İslâm, mesnevi nazım kaleme alınmış olup 1580 yılında tamamlanmıştır. Ansiklopedik mahiyette mesnevi olan Hilyetü’l-İslâm’da dinden ticarete, yöneticilikten askerliğe, esnaflıktan evliliğe değin birçok konu ele alınmıştır. Eksik bir nüsha görünümündeki mesnevi, mevcut şekliyle 4864 beyit civarındadır. Bu çalışmada daha önce bir çalışmaya konu olmamış Hilyetü’l-İslâm mesnevisi şekil ve muhteva bakımından incelenecek ve şairi Silistreli Şîrî Ali Bey’in hayat öyküsü ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, XVI. Yüzyıl, Alevilik, Şîrî Ali, Hilyetü’l-İslâm

Kaynakça

• Açıkgöz, Namık. Riyâzü’ş-Şuara (Tezkiretü’ş-Şuara) - Riyâzî Muhammed Efendi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-191371/riyaziriyazus- suaratezkiretus-suara.html [erişim tarihi: 13.02.2024]
• Akçay, Ali İhsan. “Akâid-nâmeler”. Türk-İslâm Edebiyatı El Kitabı. ed. Ali Yılmaz. 261-269. Ankara: Grafiker Yayınları, 1. Basım, 2022.
• Akçay, Ali İhsan. Türk Edebiyatında Manzûm Akâidnâmeler: İnceleme Metin. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Beġavī, el-Ferrāʾ el-. Meṣābīḥu’s-Sunne. 5 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Maʿrife, 1. Basım, 1407. Bülbül, Tuncay. “Şîrî, Alî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2014.
• https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/siri-ali [erişim tarihi: 13.09.2023] Canan, İbrahim. Kütüb-i Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi. 18 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 1995.
• Canım, Rıdvan. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ – Latîfî. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-216998/latifi-tezkiretus-suara-vetabsiratun- nuzama.html [erişim tarihi: 13.02.2024]
• Çağrıcı, Mustafa. “İhsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/544-546. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çakır, Emine. “Şîrî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2015. https://teis.yesevi.edu.tr/maddedetay/ siri-mdiki
• Çelebi, İlyas. İslâm’ın İnanç Esasları. İstanbul: İSAM Yayınları, 2022. Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/579-581. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Emecen, Feridun. “Osmanlılar (Siyasî Tarih-Klasik Dönem)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/487-496. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Fayda, Mustafa. “Velîd b. Mugîre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/33-34. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Gıynaş, K. Ali. Pervâne Bey Mecmuası – Pervâne b. Abdullah. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194492/pervane-beymecmuasi. html [erişim tarihi: 05.11.2023]
• Gülmez, Mevlüt. “Târih-i Feth-i Mısır (Şîrî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, 2022.
• https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tarih-i-feth-i-misir-siri [erişim tarihi: 05.11.2023]
• Gülten, Sadullah. Osmanlı-Safevî Kıskacında Kızılbaşlar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Gürbüz, Mehmet. “Sultân-ı Hûbâna Münâsib Eş’âr (Kâbilî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, 2021. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/sultan-i-hubana-munasib-esar-kabili [erişim tarihi: 05.11.2023]
• Gürbüz, Mehmet. “Şîrî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2014a.
• https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/siri-mdbir [erişim tarihi: 05.11.2023]
• Gürbüz, Mehmet. “Şîrî, Şîrî Beg Belgradî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2014b.
• https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/siri-siri-beg-belgradi [erişim tarihi: 05.11.2023]
• Harman, Ömer Faruk. “Hâbil ve Kâbil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/376- 378. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Harman, Ömer Faruk. “Kârûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/519-520. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Mesâbîhu’s-sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/258- 260. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• İnce, Adnan (haz.). Tezkiretü’ş-şu’arâ - Mîrzâ-zâde Mehmed Sâlim Efendi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-203805/mirza-zademehmed- salim-tezkiretu39s-su39ara.html [erişim tarihi: 05.11.2023]
• İpekten, Halûk. Divan Edebiyatında Edebı̂ Muhitler. MEB Yayınları, 1996.
• İpekten, Halûk vd. Heşt Bihişt – Sehî Beg. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-191370/sehi-beg-hest-bihist.html [erişim tarihi: 05.11.2023]
• İpşirli, Mehmet. “Cihet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/546-548. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İsmail Paşa, el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-ârifîn Esmâ’ü’l-müellifîn ve Âsâru’l-musannifîn. İstanbul: Behiyye Matbaası, 1951.
• İzgi, Şuayib. Tarihli 32 Numaralı Mühimme Defteri (s.201-400) Transkiripsiyonu ve Değerlendirmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kalyon, Abuzer. Peşteli Hisâlî Metali’ü’n-Nezâ’ir (II. Cilt) İnceleme-Metin. Ankara: Gazi Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Kapar, Mehmet Ali. “Ebû Cehil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/117-118. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kapar, Mehmet Ali. “Kâ’b b. Eşref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/3-4. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Karataş, Ahmet. “Türk-İslâm Edebiyatında Menâsik-I Hac Manzumeleri ve Kâbe”. Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi 3 (2007), 30-32.
• Kartal, Ahmet. Doğu’nun Uzun Hikâyesi: Türk Edebiyatında Mesnevî. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 1. baskı., 2013.
• Kavruk, Hasan. Türkçe Mesnevilerde Sebeb-i Te’lif (Eser Yazma Sebebi). Malatya: Özserhat Yayıncılık, 2003.
• Kayabaşı, Bekir. Kâf-zâde Fâ’izî’nin Züdetü’l-Eş’âr’ı. Malatya: İnönü Üniversitesi, Doktora Tezi, 1997.
• Kılıç, Filiz. Meşâ’iru’ş-Şu’arâ - es-Seyyid Pîr Mehmed bin Çelebi, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-210485/asik-celebi-mesairus-suara.html [erişim tarihi: 05.11.2023]
• Kılıç, Orhan. “Teşkilat ve İşleyiş Bakımından Doğu Hududundaki Osmanlı Kaleleri ve Mevâcib Defterleri”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 31 (2012), 87-128.
• Kılıç, Remzi. “Kars ve Çıldır Havalisi’nin XVI. Yüzyıl’da Osmanlı Devleti’ne Katılması”. Prof. Dr. Mustafa Keskin Armağanı – Türk Tarih ve Kültürü Araştırmaları. 703-768. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2014.
• Komisyon [TDEA]. “Şîrî Ali Bey (Hersekzâde)”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi [TDEA]. 8/176. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
• Köksal, M. Fatih. Mecma‘u’n-Nezâ’ir – Edirneli Nazmî. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195954/mecmaun-nezair-edirneli-nazmi.html [erişim tarihi: 24.12.2023]
• Köksal, M. Fatih. “Metin Neşrinin Ana Esasları”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi [TÜBAR] 31 (Bahar 2012): 179-209.
• Köksal, M. Fatih. “Şîrî, Hersek-zâde”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2013.
• https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/siri-hersekzade [erişim tarihi: 17.11.2023]
• Kütükoğlu, Bekir. “Lala Mustafa Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/73-74. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı - İran Siyâsî Münâsebetleri: 1578 - 1612. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1993.
• Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı - İran Siyasi Münasebetleri: 1578-1590. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1962.
• Lowry, Heath W. Hersekzade Ahmet Paşa: Bir Osmanlı Devlet Adamının Meslek Hayatı ve Kurduğu Vakıflar. çev. M. Alper Öztürk. İstanbul: Bahçeşehir University Press., 2011.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Câmi’u’s-sahîh - Sahîh-i Müslim ve Tercemesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. 8 Cilt. İstanbul: İrfan Yayınları, ts.
• Özmen, İsmail. Alevi – Bektaşi Şiirleri Antolojisi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Savran, Ahmet. “İmruülkays b. Hucr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/237-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Şîrî Alî Bey (Silistreli). Esrâr-ı Aşk [yazma]. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Arşiv No: NEK TY 10353/05. Telif tarihi: 963/1555.
• Şîrî Alî Bey (Silistreli). Hilyetü’l-İslâm [yazma]. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet Yazmaları Arşiv No: MC Yz K 0482. Telif tarihi: 988/1580.c
• Tarlan, Ali Nihat. Hayâlî Bey Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1945.
• Tatlı, Bekir. Hadîs Tekniği Açısından Cibril Hadîsi ve İslâm Düşüncesine Yansımaları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2005.
• TDK. Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim 20 Ocak 2024. https://sozluk.gov.tr/ Topaloğlu, Bekir vd. vd. İslâm’da İman Esasları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Varlık, Nükhet. Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba 1347-1600. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Yekbaş, Hakan. Sehî Bey Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2020. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-273692/sehi-bey-divani.html [erişim tarihi: 26.12.2023]
• Yılmaz, Savaş. “III. Murat Döneminde Eşkıya Suhtelerle Yapılan Müzakere Üzerine Bir Değerlendirme”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 32/45 (2018), 61- 82.