Avrupa Tüccarlarının Hukukî ve Ticarî Durumlarına Dair Bazı Tespitler (1835-1868)

Yıl 2015, , 199 - 292, 01.04.2015

Erdoğan Keleş

https://doi.org/10.37879/belleten.2015.199

Öz

Osmanlı Devleti'nde ticarî faaliyetler eskiden beri gayrimüslimlerin tekelinde kalmış ve yabancı dil bilmeleri sayesinde ticarette hep söz sahibi olmuşlardır. Buna karşılık sermaye birikimi olmayan ve dil bilmeyen müslüman tüccar ise dış ticarette etkin olamamıştır. Özellikle kapitülasyonlarla yabancı tüccarlara Osmanlı ülkesinde ticaret yapma izni verilmiş olmasına rağmen, bu tüccarlar da bazı engellerle karşılaşmışlardır. Bu engellerin en başta geleni ise yabancı tüccarların yerel Osmanlı dillerini ve ticari usullerini bilmemeleriydi. Bunun sonucu olarak yabancı tüccarlar genellikle Rumlardan oluşan aracılara bağımlı hale gelmişlerdi. Bu durum zaman içerisinde Osmanlı ticari hayatında yabancı tüccarların yanında beratlı tüccar sınıfının ortaya çıkmasına neden oldu. III. Selim tahta çıktıktan sonra yabancı ve beratlı tüccar sınıfının tekelini kırmak ve yerli tüccar sınıfı yaratmak için gayrimüslim Osmanlı tebaasından Avrupa Tüccarı sınıfını teşkil etti. Bu sayede 19. yüzyılın ortalarına kadar ticaret usullerini ve yabancı dil bilen gayrimüslim tebaanın gayretleri sayesinde yabancı tüccarların ticaret alanındaki tekellerinin kırıldığı görüldü. Ancak, 1838 Osmanlı-İngiliz ticaret anlaşması sonrası bu etkinliklerini tekrar kaybettiler. Biz bu çalışmamızda 19. yüzyıl ortalarında Avrupa Tüccarı sınıfının sahip olduğu hak ve imtiyazları ile ticarî faaliyetleri sırasında karşılaştıkları sorunların neler olduğunu ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Avrupa Tüccarı, ticaret, imtiyaz, tekel

Some Evaluations about the Legal and Commercial State of European Traders (1835-1868)

Öz

Since old times, the commercial activities of the Ottoman State were under the domination of foreign traders and as they knew foreign language, they had always a say in commercial activities. On the other hand, Muslims not having a capital accumulation and not knowing foreign languages were not able to be dominant in the foreign trade. Though foreign traders were granted rights to conduct commercial activities within the Ottoman State with the capitulations, they were confronted with some obstacles. Among these, the most important one was foreign traders' not knowing local Ottoman languages and methods of conducting commercial activities. As a result, foreign traders became dependent on intermediaries mostly Greeks of Turkish nationality. This resulted with the dominance of another class together with foreign traders in the Ottoman commercial life. After III Selim came to the throne, he created the class of European Traders from Ottoman citizens in order to break the monopoly of the class of foreign traders and their associates. In this way, till the mid-19th century, the dominance of foreign traders were weakened with the efforts of non-Muslim Ottoman citizens knowing the methods of conducting commercial activities and foreign languages. Yet, following Ottoman-English commercial treaty in 1838, the foreign traders started to gain their power again. In the present study, we aim to reveal what rights and privileges the European traders had in the mid-19th century and what obstacles they faced while conducting their commercial activities.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, European Trader, commerce, privilege, monopoly

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA.,Düvel-i Ecnebiye Defteri [Avrupalunun Ahkam Defteri sene: 1 25 0-1 2 84] (A.DVN:DVE.d), no: 106/1.
• BOA., Düvel-i Ecnebiye Defteri [İngiltere Defteri] (A.DVN.DVE.d), no: 003M
• BOA., Name-i Hümayun Defteri, no: 12.
• BOA., Hariciye Nezareti, Mektubî Kalemi Belgeleri (HR. MKT), 45 / 94; 72 / 62; 145 / 82; 172 / 75.
• BOA., Cevdet, Dahiliye (C.DH.), 341 / 17023
• BOA., Cevdet, iktisat (C.İKTS.), 4 / 187; 15 / 727; 24 / 1195.
• BOA., Cevdet, Zabtiye (C.ZB), 63 / 3141
• BOA., Hatt-ı Hümayun (HAT)., 488 / 23974; 1336 / 52114
• BOA., İrade, Meclis-i Vâlâ (İ. MVL.), 200 / 6279; 240 / 8571.
• BOA., Kamil Kepeci [Divan-ı Hümayun Divan Kalemi] (KK.d), no: 7538.
• BOA., Sadaret Divan-ı Hümayun Kalemi Belgeleri (A.DVN), 40 / 44; 102 / 95
• BOA., Sadaret Divan-ı Hümayun, Name-i Hümayun Kalemi Belgeleri, (A.DVN: NMH),. 7 / 3; 7 / 4.
• BOA., Sadaret, Amedi Kalemi Belgeleri (A. AMD.), 63 / 69
• BOA., Sadaret, Mektebi Kalemi, Mühimme Kalemi Belgeleri (A.MKT. MHM.), 158 / 31
• BOA., Sadaret, Mektubi Kalemi, Umum Vilayet Bekeleri(A.MKT. UM.), 55 / 93; 107 / 36; 176 / 45
• BOA., Sadaret, Mektubi Kalemi, Nezaret ve Devâir Belgeleri(A.MKT. NZD.), 81 / 31; 273/27.
• Yazma Eser
• Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânin, no: 3128, 4235, 4788, 5878
• Gazete
• Ceride-i Havadis, no: 770.
• Yayınlanmış Kaynak Eser
• Muâhedat Mecmuâsı, Cilt: 1, TTK, Ankara 2008.
• Ahmet Lütfi Efendi, Vak'anüvîs Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, Cilt: 6-7-8, (Yeni yazıya aktaran: Yücel Demirel), Tarih Vakfı-YKY, İstanbul 1999.
• Araştırma ve İnceleme Eserleri
• Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, İstanbul 1993.
• Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul 2011.
• Bağış, Ali İhsan, Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslimler: Kapitülasyonlar-Beratlı Tüccarlar, Avrupa ve Hayriye Tüccarları (1750-1839), Ankara 1983.
• "Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Türk-Müslüman Burjuvazisi Oluşturma Çabaları", Osmanlı, Cilt: 3, (Editör: K. Çiçek-C. Oğuz), Ankara 1999, s.544-547.
• Becker, C. H., "Cizye", İ.A., Cilt: III, s. 199-201.
• Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), TTK, Ankara 1996.
• Çadırcı, Musa, "II. Mahmut Döneminde (1808-1839) Avrupa ve Hayriye Tüccarları", Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920) Birinci Uluslar arası Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri (11- 13 July 1977), (Ed. Osman Okyar-Halil İnalcık), Ankara 1980, s. 237-241.
• "Posta Teşkilatı Kurulmadan Önce Osmanlı İmparatorluğu'nda Menzilhane ve Kiracıbaşılık", Tanzimat Sürecinde Türkiye: Ülke Yönetimi, İmge, Ankara 2007, s. 45-54.
• Tanzimat Dönemi Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK, Ankara 1997.
• De Kay, James Ellsworth, 1831-1832 Türkiyesi'nden Görünümler, (Çeviren: Serpil Atamaz Hazar), Ankara 2009.
• Ekinci, Ekrem Buğra, Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri, İstanbul 2004.
• Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediye, Cilt: I, İstanbul (1338) 1922.
• Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale yayınları, İstanbul 1996.
• Jelavich, Barbara, Balkan Tarihi: 18. ve 19. Yüzyıllar, Cilt: I, İstanbul 2006.
• Karamursal, Ziya, Osmanlı Maliyesi Hakkında Tetkikler, TTK, Ankara 1989.
• Keleş, Erdoğan, "Hayriye Tüccarı Elhac Mehmet Ağa'nın Terekesi", Türk Tarih Kurumu Belgeler Dergisi, Cilt: XXXII, sayı: 36, (Ankara 2011), s. 65-104.
• "Kırım Savaşı (1853-1856) ve 1854 Osmanlı-Sardunya Ticaret Antlaşması", Musa Çadırcı Armağan Yazılar, (Yayına Hazırlayanlar: S. Kılıç-B.Koç-T. Erçoşkun), Ankara 2012, s. 249-269.
• Kenanoğlu, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, İstanbul 2004.
• Kulu, Sacit, Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve Osmanlı Devleti, İstanbul 2007.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı-İngiliz iktisadi Münasebetleri (1580-1838), Cilt: I, Ankara 1974.
• Osmanlı-İngiliz iktisâdi Münâsebetleri II (1838-1850), İstanbul 1976.
• "Avrupa Tüccarı", D.İ.A., Cilt: IV, İstanbul 1991, s.159-160.
• Lewis, B., "Beratlı", E.İ2. Vol. I, s. 1171.
• Masters, Bruce, "The Sultan's Entrepreneurs: The Avrupa Tüccaris and The Hayriye Tüccaris in Syria", International journal of Middle East Studies, Vol 24, No: 4, (Nov. 1992), s. 579-597.
• Osmanağaoğlu Karahasanoğlu, Cihan, "Zimmi Esnaf ve Tacirlerin Yabancı Devlet Vatandaşlığı İddialarının Osmanlı Hukukuna Etkisi", Osmanlı'dan Cumhuriyete Esnaf ve Ticaret, (Deneyen: Fatmagül Demirel), İstanbul 2012, s. 105-126.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: III, İstanbul 1993.
• Shaw, Stanford J., Eski ve Yeni Arasında Sultan III Selim Yönetiminde Osmanlı imparatorluğu, (Çeviren: Hür Güldü), İstanbul 2008.
• Şenel, Şennur, Osmanlılarda Ticaret ve Hayriye Tüccarı, Ankara 1995.
• "Osmanlılarda Ticaret Anlayışı ve Ticaret Teşkilatında Yeni Bir Yapılanma: Hayriye Tüccarı", Türkler, Cilt: 10, (Editörler: H.C.Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Ankara 2002, s. 736-743.
• Tekdemir, Aziz, "Ticaret Nezareti'nin Kuruluşu ve İdari Birimleri", Osmanlı'dan Cumhuriyete Esnaf ve Ticaret, (Derleyen: Fatmagül Demirel), İstanbul 2012, s. 43-78.
• Tengirşenk, Yusuf Kemal, "Tanzimat Devrinde Osmanlı Devletinin Harici Ticaret Siyaseti", Tanzimat I, İstanbul 1999, s. 289-320.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, "Berat", İ.A., Cilt: II, s. 523-524.
• Ünal, Mehmet Ali, Paradigma Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul 2011.
• Yorulmaz, Şerife, "Yabancı Tüccar ve Gayri Müslim Tebaanın Mersin Ekonomisindeki Rolü (1830-1918)", Sırtı Dağ, Yüzü Deniz: Mersin, (Hazırlayan: Filiz Özdem), YKY, İstanbul 2004, s. 317-333.