Şah I. Abbas ve Sayın Hanî Türkmenleri Örneğinde Tahakküm ve Direniş

Yıl 2021, , 507 - 544, 17.08.2021

Gülay Karadağ Çınar

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.507

Öz

Harezm bölgesinde ikamet eden Sayın Hanî Türkmenleri Safevî hükümdarı Tahmasb döneminde Harezm’den göç edip Etrek ve Gürgen nehirleri arasına yerleşmişlerdir. İl yani boy sisteminde hanlar, on beyler ve aksakallar tarafından idare edilmişlerdir. Safevî Devleti ile bağları işledikleri toprağın ya da kullandıkları meranın bedeli olarak ödedikleri vergilerle sınırlı kalmıştır. Kimi zaman da Safevî Şahına sığınan Harezmli Özbek şehzadelerin yanlarına destek kuvvet olarak verilmişlerdir. Sayın Hanî diğer adıyla Yaka Türkmenleri kendilerini Safevîler’in bir parçası olarak görmemiş ve yarı bağımsız bir hayat sürdürmüşlerdir. Bu nedenle Esterâbâd’a atanan ve kendisini devletin sahibi gibi gören Kızılbaş valiler ile anlaşamamışlardır. Ağır vergi yükü altında ezilmeleri ve adaletsiz bir yönetimle karşı karşıya kalmaları nedeniyle Esterâbâd valilerine başkaldırmışlardır. Onların memnuniyetsizliklerinden kaynaklı isyanları Şah Tahmasb döneminde başlayıp uzun yıllar devam etmiştir. Şah I. Abbas’ın saltanatı Sayın Hanî isyanlarının en yoğun yaşandığı yıllardır. Şah, askeri müdahaleler ve yönetim sisteminde gerçekleştirdiği değişimler ile bu isyanların üstesinden gelmeye çalışmıştır. Bizzat eşlik ettiği seferler kaynaklara Horasan seferleri olarak yansıtılmıştır. Feridun Han’ın Esterâbâd valiliğine atanmasıyla yerel yönetim Türkmen isyanlarıyla baş edebilir hale gelmiş ve şahın doğrudan müdahalesi sona ermiştir. Feridun Han ile birlikte Esterâbâd, şaha sadakatini ispatlayan gulâm valilerin idaresine geçmiştir. Böylece vilayet halkının değişim arzuları sadece yöneticilerin kökeninde hayat bulmuştur. Safevî Devleti’nin isyanlarla mücadele yöntemleri değişmediği gibi halkın rahatsızlıkları da ciddi manada sorgulanmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Safevî Devleti, Sayın Hanî Türkmenleri, Siyâh-pûşân, Esterâbâd, Şah Abbas, Feridun Bey

Domination and Disobedience on the Instance of Shah Abbas I and Sayinkhani Turkmens

Öz

Sayinkhani Turkmens residents of the Khorezm region emigrated from Khorezm to the coast of Atrek and Goorgan rivers in the period of Safavid ruler Shah Tahmasb. Turkmen societies were traditionally divided into tribes named il-el and ruled by chieftains with the title of Khan, Aqsaqal (White Beard), and Onbegi. Their relations with the Safavid State were limited to the paying taxes for cultivated lands or usage pasture. Sometimes they were given as escort to Khorezmian princes taken refuge to Safavid Shahs. Sayinkhani (also known as) Yaqa Turkmens did not see themselves as one group of Safavid and lived a semi-independent life. Therefore Turkmens disagreed with Qizilbash governors appointed to Astarabad and considered themselves as the possessor of state. They rebelled against to Astarabad governors because of heavy tax payments and unfair administration. Caused from their dissatisfaction, rebellions began in the reign of Shah Tahmasb and continued for a long periods. Sayinkhani rebellions mostly took place during the reign of Shah Abbas II. He tried to overcome these revolts by military interventions and innovations in the local administration system. The campaigns of Shah were called in the Safavid chronicles as Khorasan campaigns. The local government was able to cope with the Turkmen revolts when Faridun Khan was appointed in Astarabad, so Shah’s direct intervention ended. Ghulam governors loyal to the Shah was appointed to Astarabad with the beginning period of the governance of Faridun Khan. Thus the desire for change of Astarabad people occurred only at the origin of the rulers. Safavid State did not alter the struggle methods with Turkmen rebellions and not seriously questioned the problems of people.

Anahtar Kelimeler

Safavid State, Sayinkhani Turkmens, Siyah-pushan, Astarabad, Shah Abbas, Faridun Khan

Kaynakça

• Abisaab, Rula Jurdi, “Peasant Uprisings in Astarabad: the Siyâh Pûshân (wearers of black), the Sayyids, and the Safavid State”, Iranian Studies, 49/3, pp. 471-492.
• Afşar-fer, Nasır, “Nigâhî be Kitâb-ı Fütuhât-ı Feriduniyye”, Ayne-i Mirâs, Devre-i Cedîd III/2, Tahran 1384.
• Bellan, Lucien Louis, Zendegî-i Şah Abbas, tercüme Dr. Veliullah-ı Şâdân, İntişârât-ı Esatir, 1375.
• Bir Şiî/Katolik Oruç Bey Bayat/İranlı Don Juan, Tercüme ve Notlar: Tufan Gündüz, Yeditepe yay., Ankara 2014.
• Bregel, Yuri, An Historical Atlas of Central Asia, Brill press, Leiden 2003.
• Çınar, Gülay Karadağ, Safevî-Özbek Siyasî İlişkileri ve Osmanlı’nın Tesiri (1524-1630), Yayımlanmamış Dr. Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar 2011.
• Çınar, Gülay Karadağ, “Esterâbâd’da Safevî Hâkimiyetini Tehdit Eden Unsurlar: Siyâh-Puşân ve Sayın Hanî Türkmenleri”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8/23, 2020, s. 108-132.
• El-Zuveyri, Mahbub, “Siyâh-pûşân, şûreşiyân nâ-şenâhte-i asr-ı Safevî” Kitâb-ı Mâh-ı Târîh ve Coğrafya, Şomara 70-71, Şehriyor 1382, s. 50-54. Felsefî, Nasrullah, Zendegânî Şah Abbas-ı Evvel, C I-III, İntişârât-ı İlmî, Tahran 1375.
• Güner, Ahmet, “Kâbûs b. Veşmgîr”, DİA, C 24, Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul 2001, s. 43-44.
• Haneda, M. “Army iii.Safavid Period”, Encyclopaedia Iranica,II/5 pp. 503-506, http://www.iranicaonline.org/articles/army-iii (ET: 14.06.2020).
• İskender Bey Münşî, Târîh-i Âlem Ârâ-yı Abbasî, C II-III, haz. M. İ. Rıdvanî, İntişârât-ı Dünya-yı Kitâb, Tahran 1377.
• İskender Bey Münşî-yi Türkmen, Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî, III. Cilt 1-2-3. Kısımlar, çev. Ali Genceli, Yay. Haz. İsmail Aka, TTK yay., Ankara 2019.
• İskender Bey Münşî-yi Türkmen, Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî II. Cilt-1. Kitap 1-2-3. Kısımlar, çev. Ali Genceli, Yay. Haz. İsmail Aka, TTK yay., Ankara 2019.
• İşraki, İhsan, “Çeşm-i Endâzî be Türkmânân-ı Esterâbâd der Asr-ı Safevî” Ferheng, Şomara 43, Payiz 1381, s. 21-32.
• Lockhart, Laurence, “Safevi Döneminde İran Ordusu”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Sayı II/2, çev. İlker Külbilge, 2016.
• Mirza Muhammed Tahir Vahid Kazvinî, Târîh-i Cihân Ârâ-yı Abbasî (Abbasnâme), Tashih: Seyyid Said Mir Muhammed Sadık, İntişârât-ı Pejuheşgâh-ı Ulûm-ı İnsanî ve Mutâla‘ât-ı Ferhengî, Tahran 1383.
• Molla Celaleddin Muhammed Müneccim Yezdî, Târîh-i Abbasî yâ Rûznâme-i Molla Celal, Be Kûşeş: Seyfullah Vahidniya, İntişârât-ı Vâhid, 1366.
• Muhammed Tahir Bistamî, Fütûhât-ı Feriduniyye (Şerh-i Cenkhâ-yı Feridun Han-ı Çerkes Emirü’l-Umerâ-yı Şah Abbas-ı Evvel), Mukaddime ve Tashih: Seyyid Said Mir Muhammed Sadık-Muhammed Nadir Nasırî-yi Mukaddem, Neşr-i Nokte, Tahran 1380.
• Reid, James J., “Rebellion and Social Change in Astarabad, 1537-1744”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 13/No.1, 1981, pp. 35-53.
• Reid, James J. “Esterabad’da İsyan ve Sosyal Değişim (1537-1744)” Türkmenler Üzerine Makaleler, çev. Resul Kürşat Şahsi, Selenge yay., İstanbul 2019.
• Roemer, H.R., “The Safavid Period”, The Cambridge History of Iran, Volume 6, Ed. Peter Jackson and Laurence Lockhart, Cambridge University press, England 2006.
• Savory, R. M., “Allahverdi Khan (1)” Encyclopaedia Iranica, I/8, pp. 891-892, http:// www.iranicaonline.org/articles/allahverdi-khan-d-1, (ET: 14.06.2020).
• Tapper, Richard, İran’ın Sınır Boylarında Göçebeler Şahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi, çev. F. Dilek Özdemir, İmge Kitabevi, Ankara 2004.
• Tuğluca, Murat - Ülkü Küçük, “Osmanlı Devleti’nde Savaş Esirlerinin İadesi: 1736 Osmanlı-İran Anlaşması’na Göre Acem Esirlerin Teslimi Meselesi”, Osmanlı’da Siyaset ve Diplomasi, Ed. Mehmet Yaşar Ertaş vd., Mahya Yay., İstanbul 2016, s. 57-73.
• Veli Kulu bin Davud Kulu Şamlu, Kısasu’l-Hâkânî, C I, haz. Seyid Hasan Sadat Nasırî, Tahran 1371.
• Veliyeva, Zülfiye, Safevi Devlet Teşkilatı (Tezkiretü’l-Mülük’e Göre), Yayımlanmamış Dr. Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.