Comparison of historical Kipchak Turkic texts in terms of case suffixes

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 99 - 120, 20.06.2025

Ersin Akbulut

https://doi.org/10.30563/turklad.1667748

Öz

Historical Kipchak Turkic is examined in three separate sections: Armenian Alphabet Kipchak Turkic, Mamluk Kipchak Turkic and the Codex Cumanicus. Works written in various fields during the period of the Ayyubid Dynasty, which ruled in Egypt in the 12th and 13th centuries, represent the Mamluk Kipchak Turkic period. The Codex Cumanicus, a Latin-script work compiled from the words of the Kipchaks living within the borders of the Golden Horde in the late 13th and early 14th centuries, includes texts related to Christianity written for propaganda purposes, The Turkic works of various natures written in the cities of Kamanets-Podolsk and Lviv, which were referred to as Western Ukraine in the 16th and 17th centuries, using the Armenian alphabet, represent the Armenian Alphabet Kipchak Turkic texts. The Mamluk Kipchak Turkic texts and the Codex Cumanicus were created in approximately the same centuries but in different geographical areas. The Codex Cumanicus and the Armenian Alphabet Kipchak Turkic texts, on the other hand, were created in the same geographical area but in different centuries. These works, produced across a wide time span and geographical area, show both differences and similarities in terms of phonology and morphology.
In our article, the Mamluk Kipchak Turkic texts, Codex Cumanicus and Armenian Alphabet Kipchak Turkic texts are analyzed in terms of case suffixes. Similarities and differences between the texts regarding case suffixes have been identified.

Anahtar Kelimeler

Historical Kipchak Turkic , Mamluk Kipchak Turkic , Codex Cumanicus , Armenian Alphabet Kipchak Turkic , case suffixes

TARİHÎ KIPÇAK TÜRKÇESİ METİNLERİNİN HÂL EKLERİ BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRILMASI

Öz

Tarihî Kıpçak Türkçesi; Memlûk Kıpçak Türkçesi, Codex Cumanicus ve Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi olmak üzere üç ayrı bölüm olarak incelenmektedir. 12 ve 13. yüzyıllarda Mısır'da hüküm süren Eyyubiler Devleti döneminde farklı alanlarda yazılan eserler Memlûk Kıpçak Türkçesi dönemini, 13. yüzyılın sonlarıyla 14. yüzyılın başlarında Altın Ordu Devleti sınırları içerisinde yaşayan Kıpçakların dillerinden derlenen kelimeleri ve propaganda amacıyla yazılan Hristiyanlığa ait metinleri içeren Latin harfli eser Codex Cumanicus'u, 16 ve 17. yüzyıllarda Batı Ukrayna olarak isimlendirilen Kamanets-Podolsk ve Lviv şehirlerinde Ermeni harfleri kullanılarak yazılan farklı nitelikteki Türkçe eserler ise Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi metinlerini ifade etmektedir. Memlûk Kıpçak Türkçesi metinleri ve Codex Cumanicus yaklaşık olarak aynı yüzyıllarda fakat farklı coğrafyalarda meydana getirilmiştir. Codex Cumanicus ve Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi metinleri ise aynı coğrafyada farklı yüzyıllarda meydana getirilmiştir. Geniş bir zaman ve coğrafyada meydana getirilen bu eserler arasında ses bilgisi ve şekil bilgisi yönünden farklılıklar olduğu gibi benzerliklerin de dikkat çektiği görülmektedir.
Makalemizde Memlûk Kıpçak Türkçesi metinleri, Codex Cumanicus ve Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi metinleri hâl ekleri açısından ele alınmıştır. Hâl ekleri bakımından metinlerin benzerlik ve farklılıkları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarihî Kıpçak Türkçesi , Memlûk Kıpçak Türkçesi , Codex Cumanicus , Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi , hâl ekleri.

Kaynakça

• Ahincanov, S. M. (2014). Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar. K. Yıldırım (Çev.). (2. Baskı) İstanbul: Selenge Yay.
• Argunşah, M., Sağol Yüksekkaya, G., Tabaklar, Ö. (2010). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri, İstanbul: Kesit Yayıncılık.
• Argunşah, M. (2015). Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi ile Kodeks Kumanikus’u Biçim Bilgisi Yönünden Karşılaştırma, 7. Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, Fırat Üniversitesi Basımevi Yay., Elazığ.
• Argunşah, M., Güner, G. (2024). Codex Cumanicus. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Bela, K. (1944). XI.-XII. Asırlarda Uz’lar ve Koman’ların Tarihine Dair. H. Koşay (Çev.). Belleten, 9 (29). s. 119-136.
• Chirli, N. (2005). Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı Alġış Bitigi. Haarlem: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi.
• Clauson, S. G. (1971). Armeno-Qïpçaq, Rocznik Orientalistyczny, XXXIV (2). s. 7-13.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.
• Garkavets, A. N. (1987). Kıpçakskiye Yazıki Kumanskiy: Armyano-Kıpçakskiy Glava 2. Armyano-Kıpçakskiy Yazık Po Pamyatnikam XVI-XVII VV, Alma-Ata.
• Garkavets, A. N. (1993). Virmeno-Kıpchatski Rukopisi V Ukraini, Virmenii, Rosii. Kiev: Katalog.
• Garkavets, A. N. (2002). Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie I, Almatı: Katalog İ Teksti Pamyatnikov Armyanskim Pismon.
• Garkavets, A. N. (2007). Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie II, Pamyatniki Duhovnoy Kulturi Karaimov, Almatı: Kumanov-Polovtsev İ Armyano-Kıpçakov.
• Garkavets, A. N. (2007). Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie III, Kıpçakskiy Slovar Po Armyano Pismennım Pamyatnikam XVI-XVII. Almatı: Vekov.
• Garkavets, A. N. Ve Hurşudyan, E. (2001). Armenian-Qypchaq Psalter (Written By Deacon Lussig Drom LVİV 1575/1580) Almatı: Deşt-i Kıpçak.
• Gökbel, A. (2002). Kıpçaklar/Kumanlar. Türkler, C. II., Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (Eds.). s. 767-775.
• Güner, G. (2020). Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kapdan, H. S. (2014). Ermeni Harfli Kıpçakça Zebur꞊Plaster” Adlı Eser ile Memlük Kıpçakçasıyla Yazılmış “İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn” Adlı Eserin Şekil Bilgisi Bakımından Karşılaştırılması, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çengel, H. K. (2012). Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi. Dil Araştırmaları, 10(10), 17-81.
• Kumekov, B. (2002). Kimekler, Türkler C. II, (Çev. D. Moldabayeva). Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçeki Salim Koca, Ankara.
• Kutalmış, M. (2004). On The Armeno – Kıpchak, Karadeniz Araştırmaları 2, s. 35-40.
• Pritsak, O. (1973). Polovtsı. Ukrainskiy İstorik, 1-2 (37-38). 112-118.
• Pritsak, O. (1988). Ermeni Kıpçakçası, Tarihî Türk Şiveleri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Sağır, C. (2016). Temim İbn Bahr’ın Seyahatnamesi ile Mervezi’nin Taba-i Hayvan Eserinin Tercümesi ve Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Salan, M. (2016). Codex Cumanicus ve Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinde Fiil Yapımı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Togan, Z. V. (1981). Umumî Türk Tarihine Giriş, C. I, 3. Baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi Yay.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uydu Y.M. (2002). “Kıpçaklar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara: Diyanet Vakfı Yay.
• Yalvar, C. (2020). Gürcü Kaynaklarında İlk Kez Görülmelerinden Moğol İstilasına Kadar Gürcistan’da Kıpçaklar ve Çevre Bölgeler Üzerinde Etkileri. TDA, 124 (245). s. 279- 306.