CONTRIBUTION TO THE HISTORICAL DICTIONARY OF TURKIC LANGUAGES: A CLASSIFICATION ATTEMPT ON THE MEANING OF THE VERB TUT- IN KHAREZM TURKISH

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 4, 1041 - 1058, 31.12.2024

B. Erdem Dağıstanlıoğlu

https://doi.org/10.37999/udekad.1574970

Öz

Historical dictionaries include the development and changes in the expressive possibilities and vocabulary of a language in terms of morphological, syntactic, and meaning throughout history. The expansion of a word's capacity to meet concepts, its polysemy, is the manifestation of production in the semantic dimension in the historical process of the language and its different variants. Therefore, meaning changes as a way of production have been taken as the basis within the scope of the research. Words can expand their scope and meet new concepts through transfers and based on frequency of use, for the purpose of easy and effective expression, beyond their denotational meanings based on arbitrary associations. The fact that a signifier points to more than one signified due to context, idiomatization, metaphorical use, association, and other reasons, having connotations, is termed polysemy. In this research, the polysemy of the verb tut- was examined considering its uses in Khwarezm Turkish, and the data obtained based on the corpus was designed as a dictionary entry. The research is limited to these four works that have the ability to represent Khwarezm Turkish. It was assumed that the verb tut- could be considered a criterion in terms of reflecting polysemy in Khwarezm texts, as its frequency and variables were determined in the preliminary examination. Witness sentences for the headword verb tut- are presented in a way that reflects the meaning and with witnesses from all identified texts.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm Turkish, Dictionary, Semantics, Denotation, Connotation

TÜRK DİLİNİN TARİHSEL SÖZLÜĞÜNE KATKI: HAREZM TÜRKÇESİNDE TUT- FİİLİNİN ANLAMI ÜZERİNE BİR TASNİF DENEMESİ

Öz

Bir dilin anlatım imkânları ve söz varlığının tarih içinde biçim ve anlam boyutundaki gelişimine, değişimine tarihsel sözlüklerde yer verilmektedir. Sözcüğün kavram karşılama kapasitesinin genişlemesi yani çok anlamlılığı, dilin tarihî sürecinde ve farklı değişkelerinde üretimin anlam boyutundaki görünümüdür. Bu nedenle, araştırma kapsamında bir üretim yolu olarak anlam değişimleri esas alınmıştır. Sözcükler, saymaca bir çağrışıma dayanan kavramsal anlamlarının ötesinde kullanıma bağlı, kolay ve etkili anlatım amacıyla, aktarmalarla ve kullanım sıklığına dayalı olarak yeni kavramları karşılayıp kapsamını genişletebilmektedirler. Bağlam, deyimleşme, metaforik kullanım, çağrışım vd. nedenlerle bir gösterenin birden çok gösterilene işaret etmesi, yan anlam sahibi olması alan yazınında çok anlamlılık terimiyle adlandırılmaktadır. Bu araştırmada tut- fiilinin Harezm Türkçesindeki kullanımları dikkate alınarak çok anlamlılığı sorgulanmış, derlem esasına göre elde edilen veri sözlük maddesi olarak tasarlanmıştır. Ön incelemede sıklığı ve değişkenleri tespit edilerek tut- fiilinin Harezm sahası metinlerinde çok anlamlılığı yansıtma bakımından ölçüt kabul edilebileceği varsayılmıştır. İnceleme konusu olan madde başı tut- fiiline yönelik tanık cümleler, anlamı yansıtacak biçimde ve tespit edilen tüm metinlerden tanıklarla sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Sözlük, Anlam Bilimi, Kavramsal Anlam, Yan Anlam

Kaynakça

• Aksan, D. (1987). Türkçenin Gücü. İş Bankası Yayınları.
• Aksan, D. (2006a). Türkçenin Sözvarlığı. Engin Yayınevi.
• Aksan, D. (2006b). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Engin Yayınevi.
• Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin İlk Devresi Harezm – Altın Ordu Türkçesi. Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Ata, A. (2019a). Rabgûzî Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) I Giriş- Metin- Tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019b). Rabgûzî Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) II Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Anı Yayıncılık.
• Cruse, D. A. (2000). Meaning in Language, An Introduction to Semantics and Pragmatics. Oxford Univesity Press.
• Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Blackwell Publishing.
• Demir, N. (2009). Dil ve Varyasyon. N. Demir ve E. Yılmaz (ed.), Türk Dili Yazılı Anlatım-Sözlü Anlatım (ss. 15-24). Nobel Yayın Dağıtım.
• Demirci, K. (2017). Türkoloji İçin Dilbilim Konular Kavramlar Teoriler. Anı Yayıncılık.
• Dilçin, C. (1981). Türkiye Türkçesinin Sözvarlığı ve Tarihsel Sözlüğü. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 28-29 (1980-1981), 23-38.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Evans, V. & Green, M. (2006). Cognitive Linguistics: An Inroduction. Lawrence Erlbaum Assaociates.
• Ferdinand De Saussure (1998). Genel Dilbilim Dersleri. Berke Vardar (çev.). Multilingual.
• Guiraud, P. (1999). Anlambilim. Berke Vardar (çev.). Multilingual Yayınları.
• Günay, V. D. (2007). Sözcükbilime Giriş. Multilingual Yayınları.
• https://sozluk.gov.tr/ (Erişim:05.09.2024 12.39)
• İmer, K. vd. (2011). Dilbilim Sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Jackson, H. (2016). Sözlükbilime Giriş. M. Gürlek ve E. Patat (çev.). Kesit Yayınları.
• Karaağaç, G. (2018). Dil Bilimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kıran, Z. ve Kıran, A. (2013). Dilbilime Giriş (Dilbilgisinden Dilbilime). Seçkin Yayıncılık.
• Kocaman, A. (1979). Dilde Bağlam ve Anlam İlişkileri Üzerine. Türk Dili, XXXIX, 397-401.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lyons, J. (1977). Semantics. Cambridge, London.
• Nerlich, B. & Clarke, D. D. (2003). Polysemy and Flexibility: Introduction and Overview. B. Nerlich, Z. Todd, V. Herman & D. D. Clarke (eds.), Polysemy: Flexible Patterns of Meaning in Mind and Language (ss. 3-30). Mouton de Gruyter.
• Özkan, M. (2008). İnsan, iletişim, dil. 3F Yayınevi.
• Özsoy, S. & Erk Emeksiz, Z. (Ed.) (2013). Genel Dilbilim II. T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını.
• Palmer, F. R. (1977). Semantics a New Outline. Cambridge-Melbourne.
• Schlieben Lange, B. (1997). Uberlegungen zu Einer Einfachen Systematik der Zuweisung von (Polysemen) Lesarten. Ulrich Hoinkes and Wolfgang Dietrich (eds.), Kaleidoskop der Lexikalischen Semantik (ss. 239-247). Narr.
• Shan, J. I. A. & Xiaoqing, J. I. A. (2021). A Study of Polysemy Translation in the Inner Canon of Huangdi-su Wen from the Perspective of Prototype Category Theory. Sino-US English Teaching, 18 (11), 338-342.
• Srinivasan, M. & Rabagliati, H. (2021). The Implications of Polysemy for Theories of Word Learning. Child Development Perspectives, 15 (3), 148-153.
• Şimşek, Y. (2020a). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.] Giriş-Metin-Dizin) I. Akçağ Yayınları.
• Şimşek, Y. (2020b). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.] Giriş-Metin-Dizin) II. Akçağ Yayınları.
• Toklu, O. (2003). Dilbilime Giriş. Akçağ Yayınları.
• Toparlı, R. & Argunşah M. (2008). Mu’înü’l-Mürîd (İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ullmann, S. (1962). Semantics an Introduction to the Science of Meaning. Basil Blackwell.
• Uzun, N. E. (2006). Biçimbilim Temel Kavramlar. Papatya Yayıncılık.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual.
• Yaylagül, Ö. (2004). Türk Dilinde Çok Anlamlılık ve Nedenleri. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II (ss. 3175- 3186). Türk Dil Kurumu.
• Yıldırım, F. (2012). Abdal Gizli Dili İnceleme-Sözlük. Karahan Kitabevi.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Türk Dil Kurumu Yayınları.