ANADOLU’DA AĞAÇ-ERİ TÜRKMENLERİ: KÖKENLERİ, DİRENİŞLERİ VE TARİHSEL MÜCADELELERİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 15, 11 - 26, 30.06.2025

Galip Bingöl

Öz

Bu makale, Anadolu’nun tarihi ve sosyo-kültürel yapısında önemli bir yere sahip olan Ağaç-Eri Türkmenleri’nin kökenlerini, mücadelelerini ve tarih sahnesindeki rollerini ele almaktadır. Ağaç-Eri Türkmenleri, Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan göç yollarında sadece bir topluluk olarak değil, aynı zamanda bölgenin siyasi ve askeri dinamiklerini etkileyen önemli bir unsur olarak varlık göstermiştir. Özellikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde, merkezi otoriteye karşı verdikleri mücadeleler ve isyan hareketleriyle dikkat çeken bu topluluk, Anadolu’daki Türkmen direniş geleneğinin önemli temsilcilerinden biri olmuştur. Bu çalışma, Ağaç-Eri Türkmenleri üzerine yapılan önceki araştırmalardan farklı olarak, onların kimlik oluşumu, toplumsal yapıları ve tarihsel süreç içerisindeki değişimleri üzerinde durmaktadır. Bu bağlamda, birincil tarihsel kaynaklar, arşiv belgeleri ve önceki akademik çalışmalar titizlikle incelenmiş ve daha bütüncül bir bakış açısı ortaya konulmuştur. Makale, Ağaç-Eri Türkmenleri’nin yalnızca bir isyan grubu olarak ele alınmasının ötesine geçerek, onları Anadolu’daki Türkmen hareketlerinin ve kimlik inşasının ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirmektedir. Böylece, tarih yazımında sıklıkla göz ardı edilen bu topluluğun Anadolu’daki etkilerini daha derinlemesine anlamak ve gelecekte yapılacak çalışmalara yeni bir perspektif kazandırmak amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

: Ağaç-Eri Türkmenleri , Anadolu Türkmen Hareketleri , Selçuklu ve Osmanlı Dönemi , Kimlik İnşası , Türkmen İsyanları

ANATOLİAN AĞAÇ-ERİ TURKMENS: THEİR ORİGİNS, RESİSTANCE, AND HİSTORİCAL STRUGGLES

Öz

This article examines the origins, struggles, and historical role of the Ağaç-Eri Turkmens, who hold a significant place in the historical and socio-cultural fabric of Anatolia. The Ağaç-Eri Turkmens were not merely a migrating community traveling from Central Asia to Anatolia but also a crucial factor influencing the region’s political and military dynamics. Particularly during the Seljuk and Ottoman periods, this community stood out for their resistance against central authority and their involvement in various rebellions, making them one of the key representatives of the Turkmen resistance tradition in Anatolia. Unlike previous studies on Ağaç-Eri Turkmens, this research focuses on their identity formation, social structures, and historical transformations. To provide a comprehensive perspective, primary historical sources, archival documents, and previous academic works have been meticulously analyzed. The study goes beyond portraying the Ağaç-Eri Turkmens merely as a rebellious group, instead recognizing them as an integral part of Turkmen movements and identity construction in Anatolia. By doing so, this research aims to offer a deeper understanding of the impact of this often-overlooked community on Anatolia and to contribute a fresh perspective for future studies.

Anahtar Kelimeler

Ağaç-Eri Turkmens , Anatolian Turkmen Movements , Seljuk and Ottoman Periods , Identity Formation , Turkmen Rebellions

Kaynakça

• Abu'l-Farac, Abul-Farac Tarihi I-II, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
• Aka, İsmail, Akkoyunlular Devleti, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 1970.
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2010.
• Amitai, Reuven, Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War 1260-1281, Cambridge University Press, Cambridge 1995.
• Bingöl, Galip, Moğol/İlhanlı Hâkimiyeti Altındaki Anadolu’da Çıkan İsyanlar (1243-1335), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Isparta 2023.
• Bingöl, Galip ve Ömer Aslan, “XIII. Yüzyılda Anadolu’da Türkmen Direnişi: Denizli Ve Çevresindeki İsyanlar”, Çekmece Sosyal Bilimler Dergisi 13, sy. 26 (Haziran 2025), ss. 58-69.
• Bingöl, Galip ve Hasan Çopur, “Alâeddin Keykubad Döneminde Türkiye Selçuklu Devleti İle Kilikya Ermeni Krallığı Arasındaki İlişkiler”, Anadolu Mecmuası 4, sy. 9 (Haziran 2025), ss. 1-13.
• Cahen, Claude, İslamiyet ve Orta Çağ Anadolu’su: Türkiye'nin Tarihi Yapısı Üzerine Denemeler, Türk Tarih Kurumu, İstanbul 2014.
• Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.
• Cahen, Claude, Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History 1071-1330, Taplinger Publishing Company, New York 1968.
• Demirkent, İsmail, “Selçuklular ve İlhanlılar Döneminde Malatya”, Belleten, C. 45, S. 180, 1981, ss. 692-695.
• Ekici, Kansu, "Anadolu Selçukluları’nda Türkmen İsyanlarının Nedenlerine İlişkin Tespitler". Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 15, 2005, ss. 90-102.
• Ersan, Mehmet, Türkiye Selçuklu Devleti’nin Dağılışı, Birleşik Yayınevi, Ankara 2010.
• Gökhan, İlyas, “Ağaçeriler Türkmen Taifesi”, Kahramanmaraş Ansiklopedisi, Şubat 2017.
• İbn Bibi, El-Evâmirü’l-‘Alâ’iyye, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• İbn Bibi, Selçuknâme, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
• Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklu Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul 2002.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınevi, Ankara 2015.
• Kamalov, İlyas, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Yedi Tepe Yayınları, İstanbul 2017.
• Kamalov, İlyas, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003.
• Kaymaz, Nejat, Pervâne Mu'înü’d-Dîn Süleyman, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1970.
• Kazvini, Hamdullah Müstevfî-yi, Tarih-i Güzide, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2018.
• Kızılbaşlığın Tarihi, Târîh-i Kızılbâşiyye, (Tercüme, Notlar ve Tıpkıbasım: Şefaattin Deniz ve Hasan Asadi), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2015.
• Koca, Salim, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, Berikan Yayınevi, Ankara 2011.
• Köprülü, M. F. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Köymen, Mehmet Altay, Türkiye Selçukluları Tarihi: II. İzzeddin Keykâvus ve Dönemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
• Kurat, Akdes Nimet, Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Yayınları, Ankara 2002.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı veya Anadolu'da İslam'ın Türkler Arasında Yayılışı Meselesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1996.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• Reşideddin Fazlullah Hemedani, Camiü’t-Tevârîh, Düzenleyen Muhammed Ruşen ve Mustafa Musevi, Tahran 1373.
• Seyfeddini, A. Monetnoe Delo-i Denejnoe Obrașenie v Âzerbâycâne XII-XV vv. Bakü 1978.
• Sümer, Faruk, "Ağaç-Eriler", Belleten, XXVI, S. 101, 1962, ss. 521-528.
• Sümer, Faruk, "Ağaçeriler", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara, C. I, s. 460-461.
• Sümer, Faruk, "Anadolu’da Moğollar", Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, 1969/1970, ss. 1-147.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri-Boy Teşkilat Destanları, Diyanet Yayınları, İstanbul 1999.
• Şahin, Halil İbrahim, “Kazdağlarında Ayin ve Şiir: Tahtacı Türkmenlerinin Sazandarlık/Zâkirlik Geleneği Üzerine”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 10 (2014), ss. 141-165.
• Şen, Mehmet Emin ve Galip Bingöl, “Anadolu’da Moğol Tahakkümüne Karşı Aykırı Bir Ses: Beylerbeyi Hatiroğlu Şerafeddin”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 5, no. 2 (December 2022): 381-92. https://doi.org/10.48120/oad.1171449. Taş, Kibar, “Ağaçeri Kavminin Geçmişten Bugüne Uzanan Tarihi ve Tahtacı Cemaatiyle Bağlantısı”. Tarih Araştırmaları Dergisi, 42, sy. 73 (Mart 2023), ss. 407-435. https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.1241535 Tihrani, Abû Bakr-i, Kitâb-i Diyârbakriyya-Akkoyunlular Tarihi-I, (Yay. haz. Necati Lugal ve Faruk Sümer), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993.
• Tuna, Osman Nedim, “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler II”, Türkiyat Mecmuası, Cilt 18, (İstanbul), 1976, ss. 281-314.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Turan Neşriyat, İstanbul 2010.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu’da Türk Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.
• Yazıcızade Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk (Selçuklu Tarihi), (Haz. Abdullah Bakır), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2009.
• Yinanç, Mükrimin Halil, Anadolu’da Türkler, Remzi Kitabevi, İstanbul 1989.
• Yörükan, Yusuf Ziya, Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2015.