THE IDEA OF JADIDISM IN ABDULKÂDİR DÂMOLLA AND ITS EFFECTS

Yıl 2025, Sayı: 25, 90 - 99, 17.06.2025

Zikrullah Alim , Sümeyye Alim

https://doi.org/10.46400/uygur.1598037

Öz

Although the Central Asian lands had previously been a bridge in the exchange of trade and civilization between East and West through the Silk Road, it partially lost its importance after the development of maritime transportation. In particular, the Eastern Turkestan agricultural basin, whose population consisted predominantly of Uyghur Turks alongside Kazakh, Kyrgyz, and Uzbek Turks, was unable to achieve the developmental advances demanded by the era due to its geographic isolation imposed by the Taklamakan Desert and numerous high mountain ranges. The period under consideration, during which Abdulqadir Kâşgarî lived, roughly spans from 1876—following the death of Yakup Beg—to the second invasion of East Turkestan by the China under the commander of Zuo Zung Tang. From a religious‐social perspective, this era was characterized by the ascendancy of certain supporters of invading state and locally entrenched Tarikat (Sufi‐order) religious figures—often labeled “Kadimci”—who wielded considerable authority not only in matters of faith but also in political, economic, medical, and other social domains. In such an environment, and influenced by the Jadidist movement, Abdulqadir Dāmolla—despite facing various forms of obstruction—struggled across multiple arenas to awaken the Uyghur community and liberate it from prevailing ignorance. In the present study, we seek to answer the following questions: How did the Jadidist movement originate? Who were its principal representatives? By what means did Jadidism reach East Turkestan? Within this framework, what specific steps did Abdulqadir Kâşgarî take, and how did his efforts impact the region’s inhabitants?

Anahtar Kelimeler

Jaditism, Central Asia, East Turkestan, Uyghur Turks, Abdülkâdir Damolla

ABDÜLKÂDİR DÂMOLLA’DA CEDİTÇİLİK DÜŞÜNCESİ VE ETKİLERİ

Öz

Orta Asya toprakları daha önce içinde barındırdığı İpek Yolu aracılığı ile Doğu ve Batı arasındaki ticaret ve medeniyet alışverişinde köprü olmuş ise de deniz yolu ulaşımı geliştikten sonra önemini kısmen kaybetmiştir. Özellikle Kazak, Kırgız ve Özbek Türklerinin yanında Uygur Türklerinin çoğunluğu, oluşturduğu Doğu Türkistan Tarım havzası, Taklamakan Çölü ve birçok yüksek dağları ile coğrafyasının getirdiği dışa kapalılıkla çağın gerektirdiği gelişimi yakalayamamıştır. Konu edindiğimiz Abdülkâdir Kâşgarî’nin yaşadığı dönem, siyasi ve sosyal bakımdan genel itibari ile 1876 yılında Yakup Bey’in vefatından sonra Çin’in ikinci kez komutan Zo Zung Tang’ın Doğu Türkistan’ı istila ettiği süreçleri kapsamaktadır. Dinî hayat açısından ise Kadimci olarak nitelendirilen birtakım işgalci yönetim yanlısı ve yerli tarikatçı din adamlarının, din başta olmak üzere siyasi, iktisadi, tıbbi ve diğer sosyal alanlarda halk arasında otorite sahibi oldukları bir dönemdir. Böyle bir ortamda Ceditçilik hareketinden etkilenen Abdülkâdir Dâmolla, çeşitli engellenmelere maruz kalmasına rağmen Uygur toplumunu bilinçlendirmek ve cehaletten kurtarmak için birden çok alanda mücadele etmiştir. Çalışmamızda “Ceditçilik” hareketinin nasıl ortaya çıktığı, önemli temsilcileri, Doğu Türkistan’a nasıl intikal ettiği ve bu kapsamda Abdülkâdir Kâşgarî’nin adımları ve bölge insanını nasıl etkilediğine dair sorulara cevap bulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ceditçilik, Orta Asya, Uygur Türkleri, Doğu Türkistan, Abdülkâdir Damolla

Kaynakça

• Aierken, Mamutijiang (2020). 20.Yüzyıl Uygur Edebiyatının Önemli Temsilcilerinin Hayatı Eserleri ve Edebi Kişiliği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karabük: Karabük Üniversitesi.
• Akpınar, Yavuz (2011). Tercüman. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 40, 492-494. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Akyol, Taha (1993). Cedîdcilik. TDV İslam İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 7, 211-213. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Alim, Sümeyye (2023). Uygur Din Bilgini Abdülkâdir Kaşgârî'nin Din ve Toplum Görüşü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi.
• Ehmidi, İmincan (1996). Uygur Edebiyatı Tarihidiki Namayendiler. Xinjiang: Xinjiang Halk Neşriyatı.
• Eset, Süleyman (1998). "20. Esir Rohi ve Tarimdiki Geriplık". Xinjiang Medeniyti Jurnili, 2(3): 105–135.
• Göçmen, Muammer (2010). Şûrâ. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 39, 235-236. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Israilov, Zakhtibek (2023). Türkistan Cedîtçilerinin Dinî Düşüncesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• İnayet, Alimcan (2012). "Doğu Türkistan'da Ceditçilik Hareketi ve Bu Hareketin Önemli Temsilcileri". Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi, 3 (17): 199-214.
• Alptekin, İsa Yusuf (1973). Doğu Türkistan Davası. İstanbul: Otağ Yayınları.
• İşbilir, Aslı ve Dikkaya, Mehmet (2021). "Ceditçi Düşüncede Kadının Sosyo-Ekonomik Rolü ve Etkileri". Ekonomi İşletme Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Dergisi, 7(2), 260–280.
• Qarluq, Abdureşit Jelil (2009). "Uygur Yenileşme Sürecindeki İstanbul Ekolü ve Onun Bazı Temsilcileri Üzerine". Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 11(2): 290-328.
• Kurban, Nur Ahmet (2010). "Çağdaş Uygur İslam Düşüncesinin Önderi Abdülkadir Damolla". Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, (53): 167-182.
• Merad, Ali (1999) Islah. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 19, 143-156.
• Muhammed Emin, Abduşükür (1997). Uygur Felsefe Tarihi. Xinjiang: Xinjiang Halk Neşriyatı.
• Nuri, Ömer (2013). "Bayan-i Hekiket ve Unigga Sevep Bolgan Makaliler". Ana Yurt Jurnili, 1(1), 94–106.
• Rozi, Batur (2003). Abdukadir Damolla. Xinjiang: Xinjiang Halk Neşriyatı.
• Rozi, Yalkun (2010). "20.Esirdiki Tunci Islahatçi". Xinjiang Medeniyiti Jurnili, 5.
• Sulayman, Eset (2013). "Bağçe Saraydin Tarim Boylirigiçe-Tatar Ceditçilik Herikiti ve Uygurlar Yurtiga Körsetken Tesiri". Ana Yurt Jurnili, (2): 74–110.
• Tömür, Hevir (2007). Abdukadir Damolla Hekkide Kısse. Xinjiang: Xinjiang Halk Neşriyatı.
• İnternet Kaynakları: URL-1:https://www.rfa.org/uyghur/yoruq-sahillar/abduqadir-damollam-eserliri-03092021223438.html (Erişim: 10.11.2024)