A WORK WRITTEN THE LATE EASTERN TURKISH: TERCÜME-İ MECMŪǾĀTU'L-MUĤAĶĶIĶĮN AND ITS SPELLING AND PHONETIC FEATURES

Yıl 2025, Sayı: 25, 1 - 20, 17.06.2025

Ali Kök

https://doi.org/10.46400/uygur.1620587

Öz

This study includes the introduction of Tercüme-i MecmūǾātu'l-Muĥaķķıķįn, which was translated from Persian to Eastern Turkish written language in the Post-Classical Period, and its spelling and phonetic features. In the study, first of all, the translator of the work translated into the Eastern Turkish written language, his life, literary personality, copyrighted and translated works, the introduction of Tercüme-i MecmūǾātu'l-Muĥaķķıķįn, which is among the translated works, and the manuscript copies were emphasized. Then, the main spelling and phonetic features of the work, which is the basis of the study, were discussed. In this way, it is aimed to contribute to the language and literature studies with Late Eastern Turkish by presenting new materials. In line with this purpose and scope, a copy of the work in question, registered in the Orientalische Handschriften Catholicate of the Berlin State Library Prussian Cultural Heritage (Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz) with the archive number Ms. Orient Oct. 1680 and under the name MecmūǾatu'l-Muĥaķķıķįn, was obtained and this research, review and introduction article was written on it. This copy of the work, which consists of the Bâbs, gives us the information that it is an important source that provides information not only about the Eastern Turkish written language and literature of the period, but also about the religion, society and history of Turkestan. The information about Naqshbandism and the lineage of its Kasâniyya branch in the work, as well as the verses and hadiths used to explain the events narrated by its mentors, are the clearest evidence of this. Therefore, these aspects of the relevant study contribute to the studies to be carried out on the development and continuation of the tradition of religious movements, sociology of religion, tafsir, hadith, kalam science, and religious-mystical content in Turkestan at the time the work was translated. The samples taken from the Berlin copy of the work are given in Times Turkish Transcription font. The first number in parentheses after the samples indicates the page from which the sample was taken, and the number after the slash indicates the line number.

Anahtar Kelimeler

Eastern Turkish Written Language, MecmūǾatu, Hocalar Period, Spelling, Phonetics

SON DÖNEM DOĞU TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR ESER: TERCÜME-İ MECMŪǾĀTU'L-MUĤAĶĶIĶĮN VE ONUN İMLA İLE SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ

Öz

Bu çalışma, Klasik Sonrası Dönem'de Farsçadan Doğu Türk yazı diline tercüme edilen Tercüme-i MecmūǾātu'l-Muĥaķķıķįn'in tanıtımı ile imla ve ses bilgisi özelliklerini ihtiva etmektedir. Çalışmada öncelikle Doğu Türk yazı diline tercüme edilen eserin mütercimi, hayatı, edebî kişiliği, telif ve tercüme eserleri, tercüme eserleri arasında yer alan Tecüme-i MecmūǾātu'l-Muĥaķķıķįn'in tanıtımı ve yazma nüshaları üzerinde durulmuştur. Daha sonra ise çalışmaya esas teşkil eden eserin belli başlı imla ve ses bilgisi özellikleri ele alınmıştır. Bu sayede Geç Dönem Doğu Türkçesi ile yapılan dil ve edebiyat çalışmalarına yeni malzemelerin sunularak katkıda bulunulması amaçlanmıştır. Bu amaç ve kapsam doğrultusunda söz konusu eserin Berlin Eyalet Kütüphanesi Prusya Kültür Mirası (Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz) Bölümü Orientalische Handschriften Katoluğu'nda Ms. Orient Oct. 1680 arşiv numarasıyla ve MecmūǾatu'l-Muĥaķķıķįn adıyla kayıtlı, Arap harfli nüshası temin edilerek üzerine bu araştırma, inceleme ve tanıtım yazısı yazılmıştır. Bâblardan teşekkül eden eserin bu nüshası sadece dönemin Doğu Türk yazı dili ve edebiyatıyla değil, aynı zamanda Türkistan'ın din, toplum ve tarihiyle ilgili bilgiler veren önemli bir kaynak olduğu bilgisini bizlere vermektedir. Eserdeki Nakşibendilik ve onun Kâsâniyye kolunun silsilesi hakkında bilgiler ile mürşitlerinden rivayet edilen hadiselerin izahında yararlanılan ayet ve hadisler, bunun en açık delilidir. Dolayısıyla ilgili eserin bu yönleri, Türklük bilimi araştırmacılarına söz konusu eserin tercüme edildiği dönemde Türkistan'daki dinî hareketler, din sosyolojisi, tefsir, hadis, kelam ilmi, dinî-tasavvufi içerikli eser verme geleneğinin gelişim ve devamı ile ilgili yapılacak olan çalışmalara katkı sağlamaktadır. Eserin Berlin nüshasından alınan örnekler, Times Turkish Transcription yazı fontuyla verilmiştir. Örneklerden sonra parantez içerisindeki ilk rakam, örneğin alındığı sayfayı, eğik çizgiden sonraki rakam ise satır numarasını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türk Yazı Dili, MecmūǾatu, Hocalar Dönemi, İmla, Ses Bilgisi

Kaynakça

• Algar, Hamid (1996). Hâcegân. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde, C. 14, 431. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Algar, Hamid (2013). Nakşibendilik. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ata, Aysu (2004). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur'an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bakırcı, Fatih (2013). Śalāĥį Gül ü Bülbül (Giriş-Metin-Türkiye Türkçesi Çevirisi-Dizin-Tıpkıbasım. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bilge, Bilal (2024). ''Yeni Uygur Türkçesinde Söz Sanatı Yöntemi Canlanduruş Üzerine Bir İnceleme''. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (24): 1-8.
• Çelik, Muhammed Bilal (2013). Yarkend Hanlığı'nın Siyasi Tarihi. İstanbul: IQ Kültür Sanat.
• Eckmann, János (1964). “Çağatay Edebiyatının Son Devri (1800-1920)”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 11: 121-156.
• Eckmann, János (2012). Çağatayca El Kitabı. (çev.: Günay Karaağaç). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eraslan, Kemal (1970). “Doğu Türkçesinde Ek Uyumsuzluğuna Dair”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (18): 113-12.
• Hartmann, Martin (1904). “Die osttürkischen Handschriften der Sammlung Hartmann”. Mitteulungen des Seminars für Orientalische Sprachen zu Berlin. Berlin: Zweite Abteilung: Westasiatische Studien, 1-21.
• Kök, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur'an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Köprülü, Mehmet Fuat (1925). ''Türkiyat Haberleri''. Türkiyat Mecmuası, (1): 327-350.
• Köprülü, Mehmet Fuat (1963). Çağatay Edebiyatı. Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi içinde C. 3, 270-323. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Kurban, İklil (1992). Hocalar Devri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Muginov, Abdulladzhan Muginovich (1962). Opisanie Uygurskih rukopisey: Instituta Narodov Azii. Moskva: Yzdatelistvo Vostochnoy.
• Sağol, Gülden (2004). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur'an Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Şen, Hüseyin (2021). ''İsyan mı Hâkimiyet Mücadelesi mi? Cihangir Hoca'nın Siyasi Faaliyetleri'', Sosyal Bilimler ve Eğitim Dergisi, 4 (1): 80-97.
• Şimşek, Yaşar (2019). Harezm Türkçesi Kur'an Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş-Metin-Dizin). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tosun, Necdet (2001). Kâsânî, Ahmed. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde. C. 24, 531-532. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tosun, Necdet (2022). Hoca Bahâeddin Nakşbend ve Tarikatı (XII-XVII. Asırlar) Hâcegân Yolu. İstanbul: Erkam Yayınları.
• Tosun, Necdet (2023). Orta Asya Türkçesiyle Yazılmış Tasavvufî Eserler Türkistan Dervişlerinden Yâdigâr. İstanbul: Erkam Yayınları.
• Usta, Halil İbrahim (2011). Orta Asya Kur'an Tefsiri (Metin-Tıpkıbasım). Ankara: Poyraz Ofset Matbaacılık.
• Ünlü, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur'an Tercümesi (TİEM 235v/3v-450r/7). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Üşenmez, Emek (2013). Eski Kur'an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Üzerinde Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Veli, Kurban (1989). Uygur Özbek Tatar Kadimki Eserler Tizimliki. Kaşgar.
• Zaleman, Karl Germanoviç (1911). Musulmanskiya rukopisi, vnov postupivşiya v Aziatskiy muzey v 1909-1910 gg. İzvestiya imperatorskoy akademii nauk. St. Petersbourg.