Rölatif Felsefe ile Evrensel Değer İhdas Edilebilir mi? Protagorasçı Düşüncenin Yasa ve Ahlak Açısından Kritiği

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 2, 164 - 172, 27.10.2025

Mehmet Latif Bakış

Öz

Antik felsefede insan doğa ve ilişkilendirilerek insanın varlıktaki konumu anlaşılmaya çalışılırken onun toplumsal ve ahlaki bir varlık olduğunun tespit edilmesi, sosyal hayatın teşekkülü için yasanın ihdasına duyulan gerekliliği de açık eder. Zira insanın ayırt edici özelliklerinden biri olan organizasyon kuruculuk vasfı da ancak sosyal eylemlerle birlikte açığa çıkar. Söz konusu eylem ve ahlak sahası olan sosyal organizasyonların başında gelen aile, toplum ve devlet ise ancak yasa ve müeyyidelerle tahkim olduğundan, yasa yapılırken bireyciliğe değil, toplumsal konsensüse ihtiyacın olduğu açığa çıkar. Bu husus aynı zamanda insanın öteki ile ilişkisinde var olduğunu; etik, epistemik ve ontolojik gerçekliğinin de mezkûr ilişkiler ağıyla örüldüğünü fark ettirir. Dolayısıyla ortak değerler kümesine, kültürel yapıya ve yasaya duyulan ihtiyaç, Protagorasçı rölativisit tutumun geçerlilik ve gerçeklik imkânını tartışma konusu haline getirmektedir. Bireyin ölçü alınmasının evrensel değer ve ortak yasa ihdas etmede ne gibi olası ahlaki ve toplumsal sorunlara yol açabileceği de irdelenmek durumundadır. Özellikle dijitalleşmenin etkisinin pratik ve pragmatik kaygıları belirleyici olduğu modern çağda, insanın salt ağda kalarak sosyalleştiğine inanarak daha da kendi mağarasını ördüğü gerçeği ve tebellür eden hususiyetler, insanın ölçü olmasının olası sorunlarını tartışma zeminine getirmektedir. Dolayısıyla bu çalışmada da tüm bu veriler ışığında, Protagorasçı öznelciliğin yasa, değer ve toplumsallık ile ilişkisi eleştirel bir tutumla analiz edilerek temellendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Felsefe Tarihi , Protagoras , Rölativizm , Yasa , Ahlak

Can Universal Values Be Established Through Relative Philosophy? A Critique of Protagorean Thought in Terms of Law and Ethics

Öz

In ancient philosophy, the human condition is examined by relating humanity to nature, aiming to understand its ontological position. Crucially, recognizing humans as social and moral beings simultaneously reveals the necessity of instituting law for the formation of social life. One of humanity’s defining features—the capacity to establish organization—emerges only through social actions. Fundamental social institutions such as family, society, and state, which constitute the spheres of action and morality, are consolidated exclusively through laws and sanctions. This underscores that lawmaking requires not individualism but social consensus. Moreover, this highlights that human existence is inherently relational; its ethical, epistemic, and ontological realities are woven through networks of intersubjective relations. Consequently, the demand for shared values, cultural frameworks, and law problematizes the validity and possibility of Protagorean relativism. It becomes necessary to critically examine the potential moral and social challenges arising from adopting the individual as the measure in establishing universal values and common laws. Particularly in the contemporary era, where digitalization shapes practical and pragmatic concerns, the belief that socialization occurs solely through networks paradoxically reinforces individual isolation—the “cave” effect—thereby complicating the assumption of the individual as the ultimate measure. Hence, this study critically analyzes and grounds the relationship of Protagorean subjectivism with law, values, and sociality in light of these considerations.

Anahtar Kelimeler

History of Philosophy , Protagoras , Relativism , Law , Morality

Kaynakça

• Akarsu, B. (1984). Felsefe terimleri sözlüğü. Ankara: Savaş Yayınları.
• Arslan, A. (2006). İlkçağ felsefe tarihi -1- Sokrates öncesi Yunan felsefesi. (1. Bs). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bakış, M. L. (2025). Siyaset ve ahlak ilişkisi: Hilmi Ziya Ülken’in hâkimiyet felsefesi ekseninde bir inceleme. (1. bs.). Bursa: DTA Yayıncılık.
• Chisholm, R. M. (2011). Gerekçelendirilmiş doğru inanç olarak bilgi. H. Y. Başdemir (Ed.), Epistemoloji: Temel metinler (ss. 105-114) içinde. Ankara: Hititkitap Yayınevi.
• Durmaz, N. (2021). Theaitetos diyalogunda Platon ve Protagoras arasındaki ilişkiye dair bir değerlendirme. Tabula Rasa: Felsefe ve Teoloji, 35, 56-69.
• Freud, S. (1996). Günlük yaşamın psikopatolojisi. İstanbul: Payel Yayınevi.
• Gettier, E. L. (2011). Gerekçelendirilmiş doğru inanç bilgi midir? H. Y. Başdemir (Ed.), Epistemoloji: Temel metinler (ss. 49–52) içinde. Ankara: Hititkitap Yayınevi.
• Guthrie, W. K. C. (1995). The sophists. Cambridge: Cambridge University Press.
• Gündoğan, A. O. (2019). Etik ya da ahlâk felsefesi. C. Türer (Ed.), Etik ve etik sorunlar (ss. 7–24) içinde. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Hallaq, W. B. (2020). İmkânsız devlet: Modern çağda bir İslâm devleti niçin mümkün değildir? (3. bs.). İstanbul: Babil Kitap.
• Han, B. C. (2024). Palyatif toplum: Günümüzde acı (6. bs.). İstanbul: Metis Yayınları.
• James, W. (2021). Hayat yaşamaya değer mi? Ahlak ve din üzerine (1. bs.). Ankara: Fol Yayınları.
• Kant, I. (2006). Yargı yetisinin eleştirisi. İstanbul: İdea Yayınevi.
• Kelly, J. M. (1992). A short history of western legal theory. Oxford: The Clarendon Press.
• Kelsen, H. (2016). Saf hukuk kuramı: Hukuk kuramının sorunlarına giriş (1. bs.). İstanbul: Nora Kitap.
• Kelsen, H. (2023). Adalet nedir? (1. bs.; R. Walter, Ed.). İstanbul: Albaraka Yayınları.
• Kojève, A. (2020). Otorite kavramı. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Nietzsche, F. (2010). Putların alacakaranlığı (1. bs.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öner, N. (1985). Zihniyet farklılıkları ve kültür. Erdem, 1(1), 83–96.
• Özlem, D. (2014). Etik ahlak felsefesi (1. bs.). İstanbul: Notos Kitap Yayınevi.
• Platon. (1999). The essential Plato. Mechanicsburg, PA: Book of the Month Club, Inc.
• Platon. (2019). Protagoras. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Platon. (1945). Theatetos. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Shayegan, D. (2024). Yaralı bilinç: Geleneksel toplumlarda kültürel şizofreni. İstanbul: Metis Yayınları.
• Türer, C. (2016). (Pragmatist) ahlâk nedir? Temâşâ Dergisi, 5, 15–32.
• Türer, C. (2022a). Ahlâk ve şahsiyetin inşâsı. A. Yerinde, M. L. Bakış ve E. Bolat (Ed.), Felsefî düşüncede ahlâk ve inşâ II (Cilt 2, ss. 5–15). İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları.
• Türer, C. (2022b). Ahlâkı anlamanın önündeki bazı engeller. A. Yerinde, M. L. Bakış ve E. Bolat (Ed.), Felsefî düşüncede ahlâk II (Cilt 2, ss. 17–27). İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları.
• Uslu, F. (2011). Bilgi ve inanç kavramlarının analizi. H. Y. Başdemir (Ed.), Epistemoloji: Temel metinler (ss. 15–48). Ankara: Hititkitap Yayınevi.
• Ülken, H. Z. (1968). Varlık ve oluş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2008a). Felsefeye giriş II. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2008b). Millet ve tarih şuuru. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2010). Aşk ahlakı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2018). Hâkimiyet. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Vorlander, K. (2004). Felsefe tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Yalçın, Ş. (2011). Doğal epistemoloji mümkün müdür? H. Y. Başdemir (Ed.), Epistemoloji: Temel metinler içinde (ss. 209–225). Ankara: Hititkitap Yayınevi.