Millî İrade ve Millî Birlik Kavramlarının 1921 Tarihli Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'na Giden Süreçteki Tezahürleri

Yıl 2025, Sayı: 2, 567 - 621, 31.07.2025

İrem Karakoç

Öz

Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan itibaren dile getirilen millet egemenliği, halkın iradesi ve millî irade kavramları, 23 Nisan 1920’de ilk Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışı ile başlayan, 29
Ekim 1923’te Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla devam eden süreçte hukuk sistemini şekillendiren temel ilkeler olmuşlardır. Türk Hukuk Tarihi bakımından millî birlik ve millî iradeyi
birbirinden ayrı düşünmek mümkün değildir. Bu temel esaslar Türklerin tarih sahnesine çıktıkları devirlerden beri mevcut olan fakat sürekli görünür, talep edilir veya ifade edilir
olmayan çekirdek kavramlardır. Çeşitli devlet ve/veya hükümet rejimlerinin benimsendiği tarihî süreçlerde yönetim sisteminin bozulduğu; halkın yönetimden bir beklentisinin kalmayıp kendi
kaderlerine terk edildiği; yöneticilerin halkın ne istediğini, yaşam koşullarını önemsemediği; insanların ahlakî değerlerden yoksunlaştığı dönemlerde halkın içinden çıkan temsilciler ve
aydınlar milletin fertlerine kendi öz değerlerini hatırlatmış, idarenin düzeltilmesinde ne denli önemli bir yerleri olduğunu izah etmişlerdir.
Günümüzde toplumların tarihten beri sahip oldukları iradelerinin mecliste tezâhür etmediği ve millî iradenin mecliste alınan kararlara bütünüyle yansıtıl(a)madığını düşünen; başka bir deyişle bunu sağlayamadığı gerekçesiyle demokrasiyi eleştirenler de vardır. Bu açıdan Türk milletinin, millî iradeye dayalı olarak giriştiği kurtuluş hareketi kendine özgü ve çok değerli özellikler taşımaktadır. Bu çalışmaya, bilinçli bir liderin yönlendirmesiyle millî egemenlik ve tam bağımsızlık ilkeleri temelinde kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhuriyet idaresinin günümüzde bozulmaya yüz tutmuş demokrasi pratiğinin düzeltilmesinde örnek teşkil edebileceği düşüncesiyle başlanılmıştır. Makalede millî iradenin kendini ifade edecek bir mecra bulur bulmaz oraya doğru aktığı; Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde temerküz ederek ondan nasıl güç aldığı ve ona güç verdiği anlatılmıştır. Millî iradenin anayasada yer alış sürecinin başlangıcı 1921 Anayasası olmuştur. Üstelik tüm bu kurtuluş ve kuruluş süreci, on/yüzyıllar boyu sürmemiş, çok kısa bir zaman içinde başarıyla tamamlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Millî İrade , Türkiye Büyük Millet Meclisi , 1921 Teşkilât-ı Esâsîye Kanunu , İstanbul’un İşgali , “İntihab-ı Mebusan Kararnamesi”

The Manifestations of the National Will and National Unity Concepts in Terms of the Events that Prepared the Turkish Constitution Dated 1921

Öz

The concepts of national sovereignty, the will of the people and national will, which have been expressed in the Ottoman Empire since the Tanzimat, have become the basic concepts and principles that have shaped the entire state and legal system since the opening of the first Turkish Grand National Assembly on April 23, 1920 and the establishment of the Republic of Türkiye on October 29, 1923. In terms of Turkish Legal History, it is not possible to consider national unity and national will separately from each other. These basic principles are core concepts that have existed since the times when Turks first appeared on the stage of history, but have not been constantly visible, demanded or expressed. In historical processes where various state and/or government regimes were adopted, the administrative system was disrupted; the people had no expectations from the administration and were left to their own fate; the administrators did not care about what the people wanted or their living conditions; and they were deprived of moral values, representatives and intellectuals who emerged from among the people reminded the individuals of the nation of their own values and explained how important their place was in correcting the administration. Today, there are those who think that the wills of societies that have existed since history have not been manifested in the parliament and that the national will has not been fully reflected in the decisions taken in the parliament; in other words, there are those who criticize democracy on the grounds that it has not been able to provide this. The liberation movement that the Turkish nation has embarked on based on the national will has its own unique and very valuable characteristics. This study was initiated with the idea that the Grand National Assembly of Türkiye and the Republic administration, which were eventually established under the guidance of a conscious leader and based on the principles of national sovereignty and complete independence, would also serve as an example in correcting the practice of democracy that is on the verge of deterioration today. This article explains that the national will flows towards a channel to express itself as soon as it finds one; that it concentrates in the Grand National Assembly of Türkiye and draws strength from it. The beginning of the process of the national will being included in the constitution was the 1921 Constitution. Moreover, this entire liberation and establishment process did not last for decades and was successfully completed in a very short time.

Anahtar Kelimeler

National Will , Turkish Grand National Assembly , 1921 Teşkilât-ı Esâsîye Kanunu (Constitutional) , Occupation of Istanbul , “Decree on Appointment of Parliament”.

Kaynakça

• Ağaoğlu, Ahmet (1927) Ankara Hukuk Mektebi İkinci Sınıf Hukuk-ı Esasiye (1-2) Notları (Osmanlı Türkçesi Metin), İstanbul Kader Matbaası.
• Ağaoğlu, Ahmed Beğ (2017) “Tarihî Celse”, Millî Hakimiyet ve Hilafet, Numero: 2, (Haz. Erol Kılınç), İstanbul, Ötüken Yayınları.
• Ağaoğlu, Samet (2021) Kuvayı Milliye Ruhu “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi”, 3. Baskı, İstanbul, YKY.
• Akın, Rıdvan (2011) “Milli Mücadelede İki Anayasacılık Sorunu ve Eski Rejimin Tasfiyesi Süreci”, 90. Yılında Millî Mücadele Sempozyumları Bildiriler Kitabı (Kitabın içinde iki ayrı kongrenin tebliğleri vardır), (Yayına Hazırlayan: H. Aytuğ Tokur; İnceleyen: İzzet Öztoprak), ss. 229-243, Ankara, ATAM Yayınları.
• Akyıldız, Ali (2003) “Meclis-i Mebusan” maddesi, DİA, C. 28, ss. 245-247, Ankara, İSAM Yayınları.
• Akyılmaz, Gül (1999) “Osmanlı Devleti’nde Egemenlik Kavramının Gelişimi”, SÜHFD, C. 7, S. 1-2, ss. 129-159.
• Arar, İsmail (1963) Atatürk’ün Halkçılık Programı ve Halkçılık İlkesinin Tarihçesi, İstanbul Baha Matbaası.
• Arsal, Sadri Maksudi (2014) Türk Tarihi ve Hukuk, Ankara, TTK Yayınları.
• Atakan, Arda (2007) “Milli İrade Kavramı Üzerine Bir İnceleme”, MÜHF-HAD, C. 13, S. 3-4, ss. 39-82.
• Atatürk, Gazi Mustafa Kemal (2015) Nutuk, Ankara, Kaynak Yayınları, s. 75 vd, <https:// dolmabahceokullari.com.tr/wpcontent/uploads/2023/06/nutuk.pdf> s.e.t. 13.12.2024.
• Atatürk, Gazi Mustafa Kemal (2021) Nutuk, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• Atatürk, Mustafa Kemal (1997) Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. I-III, 5. Baskı, Ankara, TTK Basımevi.
• Atatürk, Mustafa Kemal (1957) Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Y. 6, S. 22, Aralık <https://www.msb.gov.tr/Content/Upload/Docs/askeritariharsiv/ATBD_22.pdf> s.e.t. 16.03.2025.
• Aybay, Rona (1985) “Anayasal Metinlerde Egemenlik”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul, İletişim Yayınları.
• Başgil, Ali Fuad (2019) Esas Teşkilat Hukuku, Türkiye Siyasi Rejimi ve Anayasa Prensipleri, (Baha Matbaası, İstanbul 1960 Tarihli Basıdan Tıpkıbasım), İstanbul, Yağmur Yayınevi.
• Batmaz, N. Yücel (2018) “Türklerde Devlet Anlayışı”, Türk İslam Tarihinde Yönetim Uygulamaları, (Ed. Murat Akçakaya), Gazi Kitabevi, Ankara, ss. 3-64.
• Baykal, Bekir Sıtkı (2020) Heyet-i Temsiliye Kararları, 3. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bayur, Yusuf Hikmet (1973) Türkiye Devleti’nin Dış Siyasası, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Berkes, Niyazi (2011) (Yayına Hazırlayan: Ahmet Kuyaş), Türkiye’de Çağdaşlaşma, 16. Baskı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• Bozkurt, Adurrahman (2014) İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi, Ankara, ATAM Yayınları.
• Çelebi, Mevlüt (2015) Ahenk ve Halk Gazetelerinde İşgal Hatıraları (1919-1922), Ankara, ATAM Yayınları.
• Çevik, Zeki (2002) “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Rejiminin İlk Anayasası: Teşkilat-ı Esasiye Kanunu”, İÜSBFD, S. 26, Mart, ss. 27-38 <https://dergipark.org.tr/en/download/article- file/5521> s.e.t. 1.01.2025.
• Danişmend, İsmail Hami (2021) Garp Membalarına Göre Eski Türk Demokrasisi, 2. Baskı, İstanbul, Ötüken Yayınları.
• Demirel, Ahmet (1994) Birinci Mecliste Muhalefet, İkinci Grup, İstanbul, İletişim Yayınları.
• Demirel, Ahmet (2010) İlk Meclisin Vekilleri (Milli Mücadele Döneminde Seçimler), İstanbul, İletişim Yayıncılık.
• Düstur, T. 1, C. 4, s. 4-20.
• Düstur, T. 1, C. 5, s. 323 (668).
• Düstur, T. 3, C. 1, s. 16.
• Düstur, T. 3, C. 1, s. 10.
• Düstur, T. 3, C. 1, s. 48.
• Düstur, T. 3, C. 3, s. 149.
• Düstur, T. 3, C. 3, s. 152-153.
• Düstur, T. 3, C. 3, Mayıs 1338, no. 1576, s. 818.
• Düstur, T. 3, C. 3, Teşrinisânî, 1338, no. 2032, s. 167-168.
• Düstur, T. 3, C. 5, s. 576 (1019).
• Ertan Veli (1992) “Börekçi, Rifat”, DİA, C. 6, İstanbul, İSAM Yayınları.
• Esen, Atakan (2023) “Siperden Kürsüye: Birinci Meclisin Asker Milletvekilleri ve Meclisteki Bazı Temel Tartışmalar Üzerinden Siyasal Alandaki Etkinliklerine İlişkin Değerlendirme”, TBMM’nin Açılışının 100. Yılı: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Demokrasi Uluslararası Sempozyumu, ATAM Yayınları, C. 1, ss. 87-126.
• Frey, Frederick W (1965) The Turkish Political Elite, Cambridge Mass. M.I.T. Press.
• Geçikli, Recep Murat-Koçak, Doğan (2022) “TBMM’nin Açılış Sürecinde Siyasi Yapılanma (Mart-Mayıs 1920)”, Journal of Literature and Humanities, S. 68, s. 111-119 (doi: 10.5152/AUJFL.2022.923891)<https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1931002> s.e.t. 29.07.2024.
• Gözler, Kemal (2008) Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 5. Baskı, Bursa, Ekin Basın Yayın Dağıtım.
• Güneş, İhsan (2017) Atatürk Dönemi Türkiyesi’nde Milletvekili Genel Seçimleri (1919- 1935), İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Güneş, İhsan (1997) Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Y. 6, S. 22, Aralık 1957.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Y. 1, S. 1, Eylül 1952, s. 3,<https://www.msb.gov.tr/Content/Upload/Docs/askeritariharsiv/ATBD_1.pdf> s.e.t. 11.08.2024.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Y. 1, S. 22, Eylül 1952, Vesika No: 575, <https://www.msb.gov.tr/Content/Upload/Docs/askeritariharsiv/ATBD_22.pdf> s.e.t. 11.08.2024.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S. 22, Harbiye Nezareti Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Tercüme Şubesi-No: 103, Vesika no: 557, <https://www.msb.gov.tr/Content/Upload/Docs/askeritariharsiv/ATBD_22.pdf> s.e.t. 11.08.2024.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Y. 4, Eylül 1955, S. 13, Vesika No: 337 <https://www.msb.gov.tr/Content/Upload/Docs/askeritariharsiv/ATBD_13.pdf> s.e.t. 23.05.2025.
• <https://kho.msu.edu.tr/hakkinda/harbiyeli_ataturk/nutuk/6/28.html> s.e.t. 13.08.2024.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Y. 4, Eylül 1955, S. 13, Vesika No: 338, <https://www.msb.gov.tr/Content/Upload/Docs/askeritariharsiv/ATBD_13.pdf> s.e.t. 14.08.2024. Vesika No: 580, s. 1, <https://www.msb.gov.tr/Content/Upload/Docs/askeritariharsiv/ATBD_23.pdf> s.e.t. 12.08.2024.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Y. 6, S. 22, (E.U Basımevi), Ankara, Aralık-1957, Vesika No: 566, <https://www.msb.gov.tr/Content/Upload/Docs/askeritariharsiv/ATBD_22.pdf> s.e.t. 16.03.2025.
• Tarih: 17/3/36 Vesika no: 566, 567, 568, <https://www.msb.gov.tr/Content/Upload/ Docs/askeritariharsiv/ATBD_22.pdf> s.e.t. 12.08.2024.
• İğdemir, Uluğ (1999) Sivas Kongresi Tutanakları, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnalcık, Halil (2022) Milli Mücadele Tarihi (1908-1923), İstanbul, Kronik Yayınları.
• İnan, Afet (2020) Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, 6. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan Afet (2022) Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, “İstiklal Savaşımızda Manevi Kuvvetin Rolü”, (Yeni baskıyı hazırlayan: Arı İnan), 25. Bası, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Karaca, Taha Niyazi (2024) Meclis-i Mebusan’dan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Geçiş Süreci’nde Son Osmanlı Meclis-i Mebusan Seçimleri, Ankara, TTK Yayınları.
• Karatekin, Enver (1973) Devrim Tarihi ve Türkiye Cumhuriyeti Rejimi, İstanbul, Sinan Yayınları.
• Kayalı, Hasan (1995) “Elections in the Ottoman Empire 1876-1919” International Journal of Middle East Studies, Vol. 27, No. 3, pp. 265-286 Published by: Cambridge University Press Stable URL: <http://www.jstor.org/stable/176251>, s. 271, https://psi203.cankaya.edu.tr/uploads/files/Kayali,%20Elections%20in%20the%20Ott%20Empire%20(1995).pdf> s.e.t. 19.05.2025.
• Millî Hâkimiyet ve Hilafet (2017) (Haz. Kılınç, Erol), İstanbul, Ötüken Yayınları.
• Kili, Suna-Gözübüyük, A. Şeref (1985) Türk Anayasa Metinleri “Senedi İttifaktan Günümüze”, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Küçük, Cevdet (2020) “Millî Mücadele”, DİA, C. 30, Ankara, ss. 76-83, İSAM Yayınları.
• Millî Mücadele ve İnkılaplarla İlgili Kanunlar (1957) C. 1, (Haz. K. Arıburnu), Ankara.
• Milli Savunma Bakanlığı Askeri Tarih Arşivi, Fon: 110-9-1-11, Kutu: 33, Gömlek: 0, Sıra: 10.
• Milli Savunma Bakanlığı Askeri Tarih Arşivi, Fon: 110-9-1-11, Kutu: 22, Gömlek: 0, Sıra: 70.
• Nadi, Yunus (1955) Birinci Büyük Millet Meclisi’nin Açılışı ve İsyanlar, İstanbul, Sel Yayınları.
• Okandan, Recai Galip (1947) Amme Hukukumuzda İkinci Meşrutiyet Devri, İstanbul, İÜ Yayınları.
• Olgun, Kenan (2011) “Türkiye’de Cumhuriyetin İlanından 1950’ye Genel Seçim Uygulamaları”, C. 27, S. 79, ss. 1-36, s. 8 <https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/44070/543003> s.e.t. 24.03.2025.
• Ögel, Bahaeddin (1982) Türklerde Devlet Anlayışı (13. Yüzyıl Sonlarına Kadar), Ankara, Başbakanlık Basımevi.
• Özalp, Kâzım (2020) Millî Mücadele 1911-922 I-II, 5. Baskı, Ankara, TTK Yayınları.
• Özgül, M. Cemil (1989) Heyet-i Temsiliye’nin Ankara’daki Çalışmaları, Ankara, ATAM Yayınları.
• Özbudun, Ergun (2021) 1921 Anayasası, 3. Baskı, Ankara, ATAM Yayınları.
• Özbudun, Ergun Constitutional Law, Chapter 2, <https://cdn.istanbul.edu.tr/statics/hukuk. istanbul.edu.tr/wp-content/uploads/2014/03/Constitutional-Law-Ergun-Ozbudun.pdf> s.e.t. 25.03.2025.
• Özdemir, Mehmet (2000) “İstanbul’un İşgalini Takip Eden Dönemde Türk Milletinin Egemenlik Haklarını Ele Almasına Yönelik Çalışmalar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 16, S. 46, ss. 89-116.
• Özdemir, Hikmet (2019) Savaşta ve Barışta Kemal Atatürk, 3. Baskı, İstanbul, Doğan Egmont Yayıncılık.
• Özdemir, Hikmet (2010) Amasya Belgelerini yeniden Okumak, Ankara ATAM Yayınları.
• Özkaya, Yücel (1994) “İstanbul’un İşgali Üzerine Aydınların İstanbul’dan Ankara’ya Kaçış Olayı”, Uluslararası Atatürk Sempozyumu (21-23 Eylül 1987), Ankara, ATAM Yayınları.
• Pınar, Mehmet (2021) “Milli Egemenlik Bağlamında Edirne Milletvekili Şeref Aykut’un Parlamento Faaliyetleri ve Yahudilere Yaklaşımı”, 100. Yılı TBMM’nin Açılışının 100. Yılı: Osmanlı’dan Cumhuriyete Türkiye’de Demokrasi Uluslararası Sempozyumu, C. 1, Ankara, ATAM Yayınları.
• Sancaktar, Fatih Mehmet (2021) Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Anayasa, Seçim ve Meclis Tecrübesi (1876-1923), İstanbul, Tarih Araştırmaları Ötüken Yayınları.
• Selek, Sabahattin (1987) Anadolu İhtilali, C. 1, İstanbul, Kastaş Yayınları.
• Stasavage, David (2022) Demokrasinin Gerilemesi ve Yükselişi, Antik Dönemden Günümüze Uzanan Küresel Bir Tarih, (Çev. Selim Sezer), İstanbul, Epsilon Yayınları.
• Şahinkaya, Serdar (2019) “Mustafa Kemâl Paşa’nın Halkçılık Programı (13 Eylûl 1920)”, Memleket, Siyaset Yönetim, S. 32, ss. 183-194, <https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1670426> s.e.t. 20.08.2024.
• Şimşir, Bilal N. (1985) Malta Sürgünleri, Ankara, Bilgi Yayınevi.
• TBMMZC, D.1, İS. 1, 2. İ (24 Nisan 1920) C. I.
• Tanör, Bülent (2021) Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 35. Baskı, İstanbul, YKY Cogito.
• Teziç, Erdoğan (2012) Anayasa Hukuku, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 14. Bası, İstanbul, Beta Yayınları.
• Tunaya, Tarık Zafer (1998) Hürriyet’in İlânı, İkinci Meşrutiyetin Siyasi Hayatına Bakışlar, İstanbul, Yenigün Haber Ajansı.
• Tunaya, Tarık Zafer (1952) Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, İstanbul, İÜ Basım Evi.
• Tunaya, Tarık Zafer (1956) “Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Büyük Millet Mecli- si Hükümeti Rejimine Geçiş”, (Ord. Prof. Ç Muammer Rasit Seviğ’e Armağan’dan Ayrı Bası, İstanbul.
• Tunaya, Tarık Zafer (1958) “TBMM Hükümetinin Kuruluşu ve Siyasi Karakteri”, İÜHFM, C. XXIII, S. 3-4, Ayrıbasım, İsmail Akgün Matbaası.
• Tunaya, Tarık Zafer (1982) “Mütareke Döneminin Nesnel Koşulları”, Ü.Y Doğanay’ın Anısına Armağan, İÜSBF Yayınları, ss. 383-412.
• Tunaya, Tarık Zafer (2009) Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938): Kanun-ı Esâsî ve Meşrutiyet Dönemi, 3. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tunaya, Tarık Zafer (2003) Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938): Mütareke, Cumhuriyet ve Atatürk, İkinci Kitap, 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Hoca Râsih Efendi (2005) “İslam’da Hakimiyet ve Hükümetin Kuruluşu”, (Hilafet Sevdası Karşısında Millî Hakimiyet Mücadelesi, (Yayına Hazırlayan: Mehmet Akif Tural), Ankara, ATAM Yayınları.
• Turan, Şerafettin (1992) Türk Devrim Tarihi, C. 2, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Uçar, Fuat (2019) “Birinci TBMM’nde Mustafa Kemal Paşa’nın Meclisi Açış Konuşmalarında “Milli İrade” Kavramı”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 11, Sayı: 31, Mart, ss. 709-738.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet (1999) İlk Meclis, Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, İstanbul.
• Yakut, Esra (2020) Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Meşihat, Adliye, Maarif ve Hilafet (1918-1922), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Yılmaz, Faruk (2012) Türk Anayasa Tarihi (1808-2010), İstanbul, İz Yayıncılık.
• Yurtseven, Yılmaz (2007) “Osmanlı Devleti’nde Siyasal İktidarın Meşruluk Temelleri”, EÜHFD, C. 2, S. 1-2, ss. 337-400.
• Yurtseven, Yılmaz- Adagideli, Hüseyin Ömer (2024) “Darü’l-Hikmeti’l-İslamiye ve Üyelerinin Ahlak Konusunda Kaleme Aldığı Makaleler”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, S. 60, Ekim, ss. 213-240, <https://doi.org/10.54049/taad.1572886> s.e.t. 24.12.2024.
• Elektronik Kaynaklar <https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/malta-surgunleri/> s.e.t. 10.05.2025.
• <https://www.turk.org.au/milli-mucadelede-zararli-dernekler-ve-isyanlar/> s.e.t. 15.08.2024.
• <https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/sait-molla/> s.e.t. 10.05.2025.
• <https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/ingiliz-belgelerinde-i-istanbulun-isgali-16-mart- 1920/> s.e.t. 16.03.2025.
• <https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/mondros-mutarekesi/> s.e.t. 16.03.2025.