The Use of Arabic Proverbs in Dīwān Lugāt at-Turk

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 78 - 97, 30.06.2025

Mehmet Demirbilek

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.04

Öz

Mahmūd al-Kāshgharī’s Dīwān Lugāt at-Turk is not only one of the oldest and most significant dictionaries of the Turkish language, but also a unique source shedding light on the cultural structure, geography, and history of the Turkish world in the 11th century. This work was written to demonstrate that Turkish is as rich and deeply rooted a language as Arabic, to introduce Turkish culture and language to Arabs, and to transmit the lifestyles, traditions, and worldviews of Turkish tribes to future generations. In addition to being the first known dictionary of Turkish, Dīwān Lugāt at-Turk also contains a wealth of valuable information on Turkish culture. The proverbs, idioms, poems, folk tales, and geographical information included in the work illuminate the social life, belief systems, value judgments, and intellectual world of Turkish society of that period. These proverbs, based on the experiences and observations accumulated by the people over centuries, are concise and formulaic expressions reflecting the values, beliefs, worldviews, and philosophies of the societies to which they belong. Referred to as mathal in Arabic, these expressions have been transmitted anonymously from generation to generation. Proverbs, as important indicators of cultural interaction, contribute to the dissemination of shared values and ideas through interlingual transfer. In this context, the Arabic proverbs found in Dīwān Lugāt at-Turk constitute a concrete example of Turkish-Arab cultural interaction. This study aims to examine the usage of Arabic proverbs in Dīwān Lugāt at-Turk and reveal the dimensions of this interaction and cultural exchange. The study consists of three main sections. In the first section, a general evaluation is made of Mahmūd al-Kāshgharī’s life, the period he lived in, his purpose in writing the work, and its content. In the second section, the concept of proverb is addressed; its conceptual framework, characteristics, its place in Dīwān Lugāt at-Turk, and Mahmūd al-Kāshgharī’s approach to this concept are examined. In the third section, the contexts and purposes for which the Arabic proverbs in the work were used are analyzed. In this context, it is analyzed to which Turkish proverbs the Arabic proverbs correspond, to which grammatical rules they serve as examples, and how they are used to enrich the flow of the text. Accordingly, the total number of Arabic proverbs in Dīwān Lugāt at-Turk is 19, including three repeated proverbs. When repetitions are excluded, this number decreases to 16. The analysis shows that 14 of these Arabic proverbs correspond to Turkish proverbs; however, in 8 of these 14 cases, there is not a complete semantic equivalence, and the Arabic proverbs do not carry exactly the same meanings as the Turkish ones. In addition, it has been determined that one proverb serves as an example for a grammatical rule, while another is included to support the narrative flow of the text. This demonstrates that Mahmūd al-Kāshgharī utilized proverbs not only for their semantic value but also for their grammatical and literary features.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Mahmūd al-Kāshgharī , Dīwān Lugāt at-Turk , Proverb

Dîvânu Lügâti’t-Türk’te Arap Atasözlerinin Kullanımı

Öz

Kâşgarlı Mahmud’un eseri Dîvânu Lügâti’t-Türk, Türk dilinin en eski ve en önemli sözlüklerinden biri olmasının yanı sıra, 11. yüzyıl Türk dünyasının kültürel yapısı, coğrafyası ve tarihine ışık tutan eşsiz bir kaynaktır. Bu eser, Türk dilinin Arapça kadar zengin ve köklü bir dil olduğunu ortaya koymak, Türk kültür ve dilini Araplara tanıtmak ve Türk boylarının yaşam tarzlarını, geleneklerini ve dünya görüşlerini gelecek nesillere aktarmak amacıyla kaleme alınmıştır. Dîvânu Lügâti’t-Türk, Türk dilinin bilinen ilk sözlüğü olmasının beraberinde Türk kültürüne ait birçok önemli bilgiyi de içermektedir. Eserde yer alan atasözleri, deyimler, şiirler, halk hikâyeleri ve coğrafi bilgiler, dönemin Türk toplumunun yaşam biçimine, inanç sistemine, değer yargılarına ve düşünce dünyasına ışık tutmaktadır. Bahsi geçen atasözleri, halkın yüzyıllar boyunca biriktirdiği deneyim ve gözlemlere dayanan, özlü ve kalıplaşmış ifadelerdir; ait oldukları toplumların değerlerini, inançlarını, dünya görüşlerini ve yaşam felsefelerini yansıtmaktadır. Arapçada mesel olarak adlandırılan bu ifadeler, söyleyeni bilinmeden nesilden nesile aktarılmaktadır. Farklı kültürler arasında etkileşimin önemli bir göstergesi olan atasözleri, diller arasındaki aktarım yoluyla ortak değerlerin ve düşüncelerin yayılmasına katkı sağlamaktadır. Bu bağlamda Dîvânu Lügâti’t-Türk’te bulunan Arap atasözleri, Türk-Arap kültürel etkileşiminin somut bir örneğini teşkil etmektedir. Bu çalışma, Dîvânu Lügâti’t-Türk’te yer alan Arap atasözlerinin kullanım biçimlerini inceleyerek bu etkileşimi ve kültürel alışverişin boyutlarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Kâşgarlı Mahmud’un hayatı, yaşadığı dönem, eseri kaleme alma amacı ve eserin içeriği üzerine genel bir değerlendirme yapılmıştır. İkinci bölümde ise atasözü/mesel kavramı ele alınmış; kavramsal çerçevesi, özellikleri, Dîvânu Lügâti’t-Türk’teki yeri ve Kâşgarlı Mahmud’un bu kavrama yaklaşımı incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise eserde yer alan Arap atasözlerinin hangi bağlamlarda ve ne amaçla kullanıldığı ele alınmıştır. Bu bağlamda Dîvânu Lügâti't-Türk’te yer alan Arap atasözlerinin hangi Türk atasözlerine karşılık geldiği, hangi dilbilgisel kurala şâhid olarak getirildiği ve metnin akışını zenginleştirmek amacıyla nasıl kullanıldığı analiz edilmiştir. Buna göre Dîvânu Lügâti't-Türk’te yer alan Arap atasözlerinin sayısı, üç tekrar eden atasözü de dâhil olmak üzere toplam 19’dur. Tekrarlar çıkarıldığında ise bu sayı 16’ya düşmektedir. Yapılan inceleme sonucunda eserdeki Arap atasözlerinin 14’ünün Türk atasözlerine karşılık olarak kullanıldığı görülmüştür. Ne var ki bu 14 atasözünün 8’inde anlam bakımından tam bir örtüşme sağlanamadığı, sunulan Arap atasözlerinin Türk atasözleriyle birebir aynı anlamı taşımadığı tespit edilmiştir. Bunun dışında geriye kalan bir atasözünün, dilbilgisi kaidesine şâhid olarak kullanıldığı ve diğerine de metnin akışı içerisinde anlatımları desteklemek amacıyla yer verildiği tespit edilmiştir. Bu da Kâşgarlı Mahmud’un eserinde atasözlerini yalnızca anlam bakımından değil, dilbilgisel ve edebi özellikleriyle de değerlendirdiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati , Kâşgarlı Mahmud , Dîvânu Lügâti’t-Türk , Atasözü , Mesel.

Kaynakça

• Durmuş, İsmail. “Mesel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/293-297. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed. Şerhu’l-Kasâʾidi’s-sebʿi’t-tıvâli’l-Câhiliyyât. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Dâruʼl-Maʽârif, 5. Basım, ts.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Dîvânu Lügâti’t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2020.
• Ercilasun, Ahmet Bican - Akkoyunlu, Ziyat. Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş Metin-Çeviri- Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Hamevî, Yâkut . Muʿcemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Hârizmî, Ebû Bekr. el-Emsâlü’l-müvellede. Abu Dabi: el-Mecmaʿu’s-Sekâfî, 2003.
• Hartmann, Angelika. “Muktedî-Biemrillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/142-143. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• İbn Mekkî, Ebû Hafs Ömer b. Halef es-Sıkıllî el-Himyerî. Teskîfü’l-lisân ve telkîhu’l-cenân. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1990.
• İbn Sellâm, Ebû Ubeyd el-Kâsım. Kitâbü’l-Emsâl. thk. Abdülmecid Katamış. Şam: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1980.
• İbşîhî, Ebü’l-Feth Bahâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Mansûr. el-Müstetraf fî külli fennin müstezraf. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutub, 1998.
• Kaçalin, Mustafa Sinan. “Dîvânü lugâti’t-Türk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/446-449. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kâşgarî, Mahmûd b. el-Huseyn b. Muhammed. Dîvânü Lugâti’t-Türk. 3 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Hilâfeti’l-Aliyye Matbaatü Âmira, 1915.
• Kâtib, İbn Vehb. el-Burhân fî Vucûhi’l-Beyân. thk. Hanefî Muhammed Şeref. Kahire: Mektebetü’ş-Şebâb, 1969.
• Meydânî, Ahmed b. Muhammed. Mecmaʿu’l-emsâl. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Beyrut: Dâruʼl-Maʽrife, 2004.
• Oy, Aydın. “Atasözü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/44-46. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Radî, Şerîf. Nehcü’l-belâga. thk. Subhî es-Sâlih. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 4. Basım, 2004.
• Seâlibî, Ebû Mansûr. Hâssu’l-hâs. thk. Hasan el-Emîn. 1 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ts.
• Seâlibî, Ebû Mansûr. Simârü’l-kulûb fi’l-muzâf ve’l-mensûb. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâruʼl-Maʽârif, ts.
• Şeybânî, Ebû Amr İshâk b. Mirâr. Şerhu’l-muʿallakâti’l-tisʿ. thk. Abdülmecîd Hamu. Beyrut: Müessesetü’l-Alemî li’l-matbûât, 2001.
• Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Alî b. Muhammed el-Hatîb. Şerhu’l-kasâʾidi’l-ʿaşr. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Mektebetü Muhammed ʿAlî Sabîh ve Evlâdih, 1962.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Müstaksâ fî emsâli’l-ʿArab. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1987.