Kitapçı Karabet Efendi’nin Osmanlı Matbuatına Katkıları Üzerine Bir Methal

Yıl 2021, Cilt: 3, 123 - 148, 30.12.2021

Muhammed Tatlısu

https://doi.org/10.53979/yillik.2021.6

Öz

Kitapçı Karabet Keşişyan Efendi (1850–1911) Osmanlı matbuatına büyük katkılarda bulunmuş Ermeniler arasında başat bir isimdir. Üretken ve girişimci bir isim olan Karabet, II. Abdülhamid (1876–1909) döneminin en meşhur yayıncıları arasındadır. Bu alandaki faaliyetleri, on dokuzuncu yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda tedricen meydana gelen sosyokültürel değişimleri büsbütün yansıtır. Özellikle Osmanlı merkeziyle kurduğu ihtiyatlı ilişkiler ve merkezin imtiyazları sayesinde akranlarından ayrışmaktadır. Türk askeri ve mülki okullarının kitap tedarikçiliğini yapmaktayken ağırlıkla Türkçe ders kitapları yayımladı ve kendi adına tesis ettiği matbaasıyla 1889’dan yirminci yüzyıl başlangıcına kadar bu alanda tekel sahibi oldu. Faaliyetleriyle Mecidiye ve Osmaniye nişanlarına layık görüldüğü gibi uluslararası ödüller de aldı. Ancak bu özgün yanlarına rağmen doğrudan kendisini konu edinen bir araştırma yapılmadı ve Osmanlı matbuatına katkıları ile yayımladığı kitap katalogları herhangi bir çalışmada dikkate alınmadı. Bu araştırma onun matbuat alanındaki faaliyetlerini nicel verilerle ortaya koyarak, etrafındaki yayın dünyasıyla, çalışma ve üretim biçimleri ekseninde çevresiyle olan ilişkilerini aydınlatarak, literatürdeki bu boşluğu doldurmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kitapçılık, Bâbıâli Caddesi, on dokuzuncu yüzyıl, Osmanlı Ermenileri, matbuat

Teşekkür

Araştırma sürecinde cömert yardımlarını sunan İrvin Cemil Schick ile Karabet’in şahsi faaliyet döneminde yayımladığı tek kataloğu olan ve herhangi kütüphane ya da açık erişim koleksiyonunda bulunmayan 1308 (1891) tarihli Karabet Kitabhânesi Esâmî-i Kütübü’nü inceleyebilmem için benimle paylaşan Kadıköy, Caferağa’daki Titiz Sahaf ’a teşekkür ediyorum.

An Introduction to Kitapçı Karabet Efendi’s Contributions to Ottoman Printing

Öz

Ottoman-Armenian bookseller, publisher, and printer Karabet Keşişyan Efendi (Garabed Keshishian, 1850–1911), is an influential name among the Armenians who left important marks in the history of Ottoman printing. As a prolific and enterprising figure, he was one of the most famous printers of the Hamidian Era (1876–1909). His contributions in this field reflect the sociocultural changes that occurred gradually in the Ottoman Empire in the nineteenth century. Thanks to his prudent relations with the Ottoman center and his privileged position, he is distinguished from his peers. He was the book supplier of Turkish military and civil schools. His printing house published mostly Turkish language textbooks and became the sole provider for the Turkish military and civil schools from 1889 until the beginning of the twentieth century. He was decorated with many international awards as well as the orders of the Mecidiye and the Osmaniye. Despite these unique features, he was not subjected to a comprehensive research, and his contributions to Ottoman printing as well as his book catalogues were not studied. This research aims to fill this gap in the literature by unearthing his printing activities through quantitative data, exploring his methods of work and connections with his circles.

Anahtar Kelimeler

Bookselling, printing, Babıali Street, nineteenth century, Ottoman Armenians

Kaynakça

• “Bâbıâli Caddesi’nde 25 Numara Karabet ve Kasbar Efendilerin Kütüphânesi” (İstanbul, t.y.).
• 1304 Sene-i Hicrîyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i ‘Aliyye-i Osmânîye. Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası, 1304 [1887].
• 1326 Sene-i Hicrîyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i ‘Aliyye-i Osmânîye. Dersaadet: Matbaa-i Ahmed İhsan, 1323 [1908].
• Abdülhak Hâmid. Abdülhak Hâmid’in Mektupları. 2 cilt. Hazırlayan İnci Enginün. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1995.
• Ahmed İhsan. Matbuat Hatıralarım (1888-1923). Cilt I. İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası Limitet Şirketi, 1931.
• ———. “Servet-i Fünûn (1307-1340).” Servet-i Fünûn 57, no. 1475-1 (20 Teşrînîsanî 1340 [20 Kasım 1924]): 2–3.
• Ahmed Râsim. “Matbûat Tarihinden Bir Nokta Daha.” Vakit 1352, 15 Eylül 1337 [15 Eylül 1921].
• Aynî, Mehmet Ali. Canlı Tarihler II: Mehmet Ali Aynî Hatıraları. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1945.
• İrtem, Süleyman Kâni. Meşrutiyet Doğarken 1908 Jön-Türk İhtilali. Hazırlayan Osman Selim Kocahanoğlu. İstanbul: Temel Yayınları, 1999.
• İsmail Suphi ve Mehmed Fuad. Musavver Sâlnâme-i Servet-i Fünûn. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaası, 1327 [1911].
• Karabet Kitabhânesi Esâmî-i Kütübü (Birinci Defter). İstanbul: Karabet Matbaası, 1308 [1891].
• Karabet ve Kasbar’ın 25 Numaralı Kütübhânesi Hesabına Tab Olunan Kitabların Fihristidir. İstanbul: Karabet ve Kasbar Matbaası, 1303 [1887].
• Rıza Tevfik. “Müteveffa Karabet Efendi Hakkında.” Servet-i Fünûn 40, no. 1024 (5 Kânûnusânî 1326 [18 Ocak 1911]): 235–236.
• Necib Âsım. “Kitabçılık.” Çeviren Sahhaf İsmail Akçay. Müteferrika, no. 28 (Kış 2005): 153–157.
• Nigâr Hanım, Günlük (24 Ocak 1887 – 14 Nisan 1890). Hazırlayan Zeynep Berktaş. İstanbul: Timaş Yayınları, 2021 [aslı Jurnalim I-VIII. Defter (12 Kânûnisânî 1302 – 2 Nisan 1306)].
• Ohnet, Georges. Son Aşk. Çeviren Bogos. İstanbul: Karabet Matbaası, 1305 [1887].
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1316 [1898].
• Shepp, James W., ve Daniel B. Shepp. Shepp’s World’s Fair Photographed. Chicago, Philadelphia: Globe Bible Publishing Co., 1893.
• Türk Derneği Nizamnâmesi. İstanbul: Karabet Matbaası, 1324 [1908].
• Uşaklıgil, Halid Ziya. Kırk Yıl. Cilt 2. İstanbul: Matbaacılık ve Neşriyat A.Ş., 1936.
• Yalçın, Hüseyin Cahid. Edebî Hatıralar. İstanbul: Akşam Kitaphanesi, 1935.
• ———. Siyasal Anılar. Hazırlayan Rauf Mutluay. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
• Akay, Tolga. “Osmanlı Devleti’nde Fikri Mülkiyet (1850-1914).” Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, 2015.
• Akçura, Gökhan. Cumhuriyet Döneminde Türkiye Matbaacılık Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı-BASEV, 2012.
• Akkaya, Tarkan Murat. “Tanzimat’tan 20. Yüzyıl Başına Kadar (1839 – 1900) Yeni Türk Edebiyatında İngiliz Dili ve İngilizce Edebiyatın Varlığı ve Etkileri.” Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2019.
• Altın, Hamza. “Osmanlı Hiciv Matbuatında Ermenilerin Oynadığı Role Dair Örnekler.” Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7, no. 14 (Güz 2017): 27–44. https://doi.org/10.29029/busbed.327880.
• Ayaydın Cebe, Günil Özlem. “19. Yüzyılda Osmanlı Toplumu ve Basılı Türkçe Edebiyat: Etkileşimler, Değişimler, Çeşitlilik.” Doktora tezi, Bilkent Üniversitesi, 2009.
• “Babıâlinin eski kitapçıları.” Kitap ve Kitapçılık 26 (15 Şubat 1937): 3–4.
• Baykal, Erol A.F. The Ottoman Press (1908–1923). Leiden; Boston: Brill, 2019.
• Baylâv, Nâşid. “İlk Türk Kitapçılarından Hacı Kasım Efendi.” Müteferrika, no. 7 (Güz 1995): 87–95.
• Bayraktar, Nedret. “Sultan II. Abdülhamid’e Gelen 25. Cülûs Hediyeleri Defteri.” Tarih ve Toplum 4, no. 21 (Eylül 1985): 156–163.
• Bekiroğlu, Nazan. Şâir Nigâr Hanım. İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.
• ———. “Efsûs’un İkinci Kısmı, Ebuzziya Tevfik ve Bir Yayımcılık Macerası.” Dergâh, no. 50 (1994): 7–8.
• Birinci, Ali. “Kitapçılık Tarihimizden Bir İsim: Kaspar Efendi.” Kebikeç, no. 1 (1995): 27–33.
• ———. “Osmanlı Tıbaat ve Matbuat Hayatında (1567-1908) Ermeniler.” Yeni Türkiye, no. 60 (Eylül-Aralık 2014): 1–22.
• Boyar, Ebru. “The Press and the Palace: The Two-way Relationship between Abdülhamid II and the Press, 1876–1908.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 69, no. 3 (Ekim 2006): 417–432, https://doi.org/10.1017/S0041977X0600019X.
• Brummett, Palmira. Image & Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908–1911. Albany: State University of New York Press, 2000.
• Burke, Peter. Afişten Heykele Minyatürden Fotoğrafa: Tarihin Görgü Tanıkları. Çeviren Zeynep Yelçe. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Çapanoğlu, Münir Süleyman. Basın Tarihimizde (İlâve). İstanbul: Yeni Doğuş Matbaası, 1960.
• Çark, Rh. Y. G. Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler. İstanbul: Yeni Matbaa, 1953.
• Çeçen, Kâzım. İstanbul’da Osmanlı Devri’ndeki Su Tesisleri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi Matbaası, 1984.
• Çetin, Sinan. “Booksellers and Their Catalogs in Hamidian Istanbul, 1884–1901.” Yüksek lisans tezi, Boğaziçi University, 2010.
• D’Apery, T. “Abdul-Hamid.” Frank Leslie’s Popular Monthly 34 (Temmuz–Aralık 1892): 104–113.
• Darnton, Robert. “‘What is the History of Books?’ Revisited.” Modern Intellectual History 4, no.3 (2007): 495–508. https://doi.org/10.1017/S1479244307001370.
• Doğan, Nuri. Ders Kitapları ve Sosyalleşme (1876-1918). İstanbul: Bağlam Yayınları, 1994.
• Duman, Hasan. Osmanlı-Türk Süreli Yayınları ve Gazeteleri. 3 cilt. Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 2000.
• Emiroğlu, Kudret, ve İlker Mustafa İşoğlu, haz. Eski Harfli Türkçe Basma Eserler Bibliyografyası (Arap, Ermeni ve Yunan Alfabeleriyle) 1584 – 1986. Ankara: Nüvis Beşeri Araştırmalar ve Yayıncılık, 2001. CD.
• Enginün, İnci. “Abdülhak Hâmid Tarhan,” TDV İslâm Ansiklopedisi Cilt 1, 207–210. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1988.
• Ersoy, Ahmet A. “Ottomans and the Kodak Galaxy: Archiving Everyday Life and Historical Space in Ottoman Illustrated Journals.” History of Photography 40, no. 3 (2016): 330–357, https://doi.org/10. 1080/03087298.2016.1215401.
• Erünsal, İsmail E. Osmanlılarda Kitap Ticareti: Sahaflar ve Kitapçılar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2021.
• ———. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Fortna, Benjamin C. Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire. New York: Oxford University Press, 2002.
• ———. “Education and Change in the Late Ottoman Empire and Turkey Space, Time, and Text.” Journal of Educational Media, Memory, and Society 10, no. 1 (Bahar 2018): 44–62. https://doi.org/10.3167/ jemms.2018.100104.
• Galitekin, Ahmed Nezih. Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul: Câmi, Tekke, Medrese, Mekteb, Türbe, Hamam, Kütübhâne, Matbaa, Mahalle ve Selâtîn İmâretleri. İstanbul: İşaret Yayınları, 2003.
• Gövsa, İbrahim Alâeddin. “Kaspar Efendi,” Meşhur Adamlar Ansiklopedisi Cilt 3, 872. İstanbul, 1935.
• İskit, Server. Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları. İstanbul: Başvekâlet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü, 1943.
• Karadağ, Ayşe Banu. “Tanzimat Dönemi’nden İkinci Meşrutiyet Dönemi’ne Kadın Çevirmenlerin Çeviri Tarihimizdeki ‘Dişil’ İzleri.” Humanitas Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1, no. 2 (Güz 2013): 105–126.
• Kızılca, Gül Karagöz. “Osmanlı/Türk Basın Tarihi Yazımı Üzerine Eleştirel Bir Değerlendirme.” Ankara Üniversitesi İlef Dergisi 3, no. 1 (Bahar 2016): 71–90. https://doi.org/10.24955/ilef.305499.
• “Kaspar Efendi.” Servet-i Fünûn 7, no. 158 (10 Mart 1310 [22 Mart 1894]): 27.
• “Kitapçı Mihran öldü.” Kitap ve Kitapçılık 22 (15 İlkkânun 1936): 4.
• Kocabaşoğlu, Uygur. “Hürriyet”i Beklerken İkinci Meşrutiyet Basını. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• ———. “Osmanlı Basınında Yüzyıl Önce Bu Ay.” Tarih ve Toplum 2, no. 9 (Eylül 1984): 150–151.
• Koç, Hüsniye. “Nigâr Hanım’ın Günlüklerinde Benlik İnşası: Geç Osmanlı Dönemi’nde Kadın Özneyi Yazmak.” Yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2019.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Kuyumjian, Rita Soulahian. Teotig: Biography & Monument to April 11. Londra: Tederon Press 2010.
• Özakabaş, Ayşe. “Kütüphaneler Hakkında.” Türk Kütüphaneciliğinden İzdüşümler: Nail Bayraktar’a Armağan, derleyen İrfan Dağdelen, Hüseyin Türkmen ve Nergis Ulu, 216–222. İstanbul: İBB Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 2005.
• Özege, Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu. 5 cilt. İstanbul: Sıralar Matbaası, 1971–1979.
• Parusheva, Dobrinka. ““They are All Rotters!” Political Culture and Political Caricature in South-Eastern Europe, Late 19th and Early 20th Century.” Études Balkaniques 44 (2008): 37–63.
• Schick, İrvin Cemil. “Print Capitalism and Women’s Sexual Agency in the Late Ottoman Empire.” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 31, no. 1 (2011): 196–216. https://doi. org/10.1215/1089201X-2010-067.
• Seviner, Zeynep. “Blue Dreams, Black Disillusions: Literary Market and Modern Authorship in the Late Ottoman Empire.” Doktora tezi, University of Washington, 2015.
• Şakiroğlu, Mahmut. “Ölümünün 50. Yılında M. Cevdet İnançalp (1883-1935).” Tarih ve Toplum 4, no. 23 (Kasım 1985): 309–315.
• Sevük, İsmail Habip. Avrupa Edebiyatı ve Biz: Garpten Tercümeler Birinci Cild. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1940.
• Seymen, İ. Lütfü. “Erbâb-ı Mütalaaya Hizmet: I. Meşrutiyet Kitapçılığı ve Arakel Tozluyan Efendi’nin Mektupları.” Müteferrika, no. 1 (Güz 1993): 67–111.
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908): İslâmlaşma, Otokrasi ve Disiplin. Çeviren Osman Yener. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Stepanyan, Hasmik A. Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası (1727-1968) / Bibliographie des livres et de la presse Armeno-Turque (1727 -1968). İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2005.
• Strauss, Johann. “İstanbul’da Kitap Yayını ve Basımevleri.” Çeviren Erol Üyepazarcı. Müteferrika, no. 1 (Güz 1993): 5–17.
• Teotig. Baskı ve Harf: Ermeni Matbaacılık Tarihi. Çeviren Sirvant Malhasyan ve Arlet İncidüzen. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2012.
• Tuğlacı, Pars. Tarih Boyunca Batı Ermenileri Cilt III (1891-1922). İstanbul: Pars Yayın, 2004.
• Turgay, Nizamettin. Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış. İstanbul: Devlet Basımevi, 1938.
• “Türkiye’de İlk Mecmua Bolluğu.” Servet-i Fünûn Uyanış 79/15, no. 2069–384 (16 Nisan 1936): 322–323.
• Uçar, Fatma Nur. “1876-1923 Yılları Arasında İstanbul’daki Kütüphane İmtiyaz Sahipleri, Kütüphaneleri ve Katalogları.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2017.
• Uçar, Gülistan. “II. Abdülhamid Han’ın Batı Dillerinden Türkçeye Çevirttiği Eserler.” Yüksek lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2020.
• Yetkin, Meliha. “Osmanlı Basınında Yüzyıl Önce Bu Ay.” Tarih ve Toplum 11, no. 62 (Şubat 1989): 69–70.
• Yüksel, Süheyla. “Osmanlıdan Günümüze Kültür ve Dil Politikaları Çerçevesinde İlyada Tercümeleri.” Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 40, no. 2 (2016): 23–52.