“İSKENDER HİKÂYESİ” FEDAYÎ’NİN MANTIKU’T-TAYR TERCÜMESİNE NASIL GİRDİ?

Yıl 2018, Sayı: 29, 65 - 78, 29.12.2018

Güler Doğan Averbek

https://doi.org/10.20427/turkiyat.437938

Öz

Mantıku’t-Tayr’ın manzum Türkçe
tercümelerinden biri de 17. asırda Fedayî Mehmed Dede tarafından yapılmıştır.
Aslen Antepli olan Fedayî Mehmed Dede, Mevlevi’dir ve uzun yıllar Trablusşam
Mevlevihanesi’nde bulunmuştur. Tercümesinin adı Mantık-ı Esrâr’dır. Bazı araştırmalarda “tam tercüme” olduğu ileri
sürülen bu metinde, eserin aslında bulunan 30 bölüm yer almamaktadır. Buna
mukabil Fedayî, tercüme metne bir hikâye eklemiştir. Bu hikâye, İskender’in
karanlıklar ülkesine gidişiyle başlar. Çalışmamızda söz konusu ekleme hikâye
üzerinde durulmuş ve bunun Fedayî’ye mi ait olduğu yoksa başka bir yerden mi
derlendiği sorularına cevap aranmıştır. Hikâye 22 beyitten oluşmaktadır, bir
önceki bölümden alınanlarla beraber “Hikâyet-i İskender” başlığını taşıyan
kısımdaki beyit sayısı ise 29’a ulaşmaktadır. İskender hikâyesinde kullanılan
semboller, mütercim-şair tarafından kısmen açıklanmıştır. Firdevsî’nin yanı
sıra ilk müstakil İskendernâme’nin sahibi olan Genceli Nizamî’nin de
anlattığı bu hikâye, sonradan kaleme alınan İskendernâmelerle farklı
konulardaki metinlerde yer almıştır. Ekleme hikâyeyle ilgili bulguların
gösterdiğine göre Fedayî, Mantıku’t-Tayr’ı
tercüme ederken kendinden önce yapılmış tercüme ve/veya şerhlerle edebî, tarihî
ve ilmî kaynakların en azından bir kısmını görmüş olmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Attar, Mantıku’t-Tayr, Mantık-ı Esrâr, İskender, mesnevi, İskendernâme, divan edebiyatı

The Inclusion of the Story of Alexander in Fedayî’s Turkish Translation of the Mantıku’t-Tayr

Öz

Fedayî Mehmed Dede in
the 17^th century wrote one of the versified translations in Turkish
of the Mantıku’t-Tayr. Fedayî Mehmed
Dede, originally from Antep, was a Mawlawi and resided for many years in
Mawlawi Lodge of Tripoli. The Title of his translation was Mantık-ı Esrâr. Although some research suggests that this was a
“complete translation”, Fedayî, excluded 30 sections from the original while he
added a story. The story begins with Alexander’s journey to the land of
darkness. This paper endeavours to explore whether the story belongs to Fedayî
or it is borrowed from other sources. The story itself consists of 22 couplets.
However with the couplets taken from the previous section, it comes up to 29
couplets under the heading “Hikâyet-i İskender”. Fedayî partially explains the
metaphors he used. This story, which first appeared in Firdawsi’s Shahnama
and later in the first separate Iskandarnama
that of Nizami-i Gandjawi’s Sharafnama, was also found in other various
texts and Iskandarnamas. Thus it is
apparent that before translating Mantiq
a-Tayr into Turkish, Fedayî should have seen some of the
translations/commentaries that had been made before him.

Anahtar Kelimeler

Attar, Mantiq al-Tayr (Conference of the Birds), Mantık-ı Esrâr, Alexander, Iskandarnama, mathnawi, Turkish classical literature

Kaynakça

• Albayrak Sak, V. (2012). “Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği ve Bu Gelenekte Mantıku’t-Tayr Tercümeleri.” Turkish Studies. 7, 4: 655-669.
• Avcı, İ. (2013). “Türk Edebiyatında İskendernâmeler ve Ahmed-i Rıdvân’ın İskendernâme’si.” Doktora Tezi, Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çakıcı, B. (2005). “Fedaî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dilçin, C. (1993). “Mantıku’t-Tayr’ın Manzum Çevirileri Üzerine Bir Karşılaştırma.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 36, 1-2: 35-52.
• Demir, R. ve Kılıç, M. (2003) “Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış İki Cevâhirnâme.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 14: 1-64.
• Doğan Averbek, G. (2017). “Fedayî Mehmed Dede, Mantık-ı Esrâr Adlı Manzum Mantıku’t-Tayr Tercümesi ve Otograf Nüshası,” Uluslararası TEKE (Türkçe, Edebiyat, Kültür, Eğitim) Dergisi, 6/3: 1490-1506.
• Fedayî Mehmed Dede. Mantık-ı Esrâr. haz. Güler Doğan Averbek. (Yayın aşamasında).
• Ferideddin-i Attar. (1990-1991). Mantık al-Tayr. çev. Abdülbaki Gölpınarlı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Feyzioğlu, N. (1991). “İskendername Üzerine Bir İnceleme.” Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Glassen, E. (1996). “Trablusşam Mevlevihanesi.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. s. 2: II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi, 14-15 Aralık 1993, (Tebliğler): 27-29.
• İbn Mehâsin. (1981). el-Menâzilü’l-Mehâsiniyye fi’r-Rıhlet et-Trablusiyye. ed. Muhammad Adnan Al-Bakhit. Beyrut: Dâru’l-Âfâk el-Cedîde.
• de Jong, F. (1994). “The Takîya of the Mawlawiyya in Tripolis.” Osmanlı Araştırmaları, 14: 94-100.
• Kayabaşı, B. (1997). “Kaf-zâde Fâ’izî’nin Zübdetü’l-Eş’ârı.” Doktora Tezi. İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Küçük, S. (2003). Mevleviliğin Son Yüzyılı. İstanbul: Simurg.
• Külekçi, N. (1999). XI-XX. Yüzyıllar El Yazması Metinler ve Özetleriyle Mesnevi Edebiyatı Antolojisi. c. 1. Erzurum: Aktif Yayın Dağıtım.
• Levend, A.S. (1984). Türk Edebiyatı Tarihi. c. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Muhammed Hâmid. (2017). el-Müteşevvef. Kahire: Dârü’l-Muharriri’l-Edebî.
• Sevgi, H.A. (2003). “Mantıku’t-Tayr.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c. 28. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 29-30.
• Süleyman Sadeddin, Müstakim-zâde. (2000). Mecelletü’n-Nisâb fî’n-Neseb ve’l-Küna ve’l-Elkab. tıpkıbasım. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Şahinoğlu, M.N. (1991). “Attâr, Ferîdüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 4. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 95-98.
• Şanlı, İ. (2003). “Fidayi, Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanının İncelenmesi: İnceleme Tenkitli Metin.” Doktora Tezi. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şimşek, T. (1993). “Fedayi Dede, Mantık-ı Esrâr: Tenkidli Metin-İnceleme.” Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Toska, Z. ve Burçoğlu Kuran, N. (1996). “Ferideddin-i Attar’ın Mantıku’t-Tayr’ının 14, 16, 17. ve 20. Yüzyıllarda Yapılmış Türkçe Yeniden Yazımları.” Journal of Turkish studies, In Memoriam Abdülbaki Gölpınarlı, I, 20: 252-262.
• Tuman, N. (2001). Tuhfe-i Nâ’ilî. Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• Turan, M. (2015). Şem’î, Şerh-i Mantıku’t-Tayr. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. (1979). c. 3. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Urhan, M. (2002). “XVI. Yüzyıl Divan Şâiri Fedâyî, Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni.” Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uyar Akalın, B. (2005). “The Poets Who Wrote and Translated Mantıku’t-Tayr in Turkish Literature.” International Journal of Central Asian Studies, 10, 1: 167-179.
• Uyar Akalın, B. (2001). “Za‘îfî, Gülşen-i Sî-murg: İnceleme, Tenkitli Metin.” Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yakar, H.İ. (2013). Antepli Divan Şairleri. Gaziantep: Yaşar Cevizli Mağazaları.
• Yakar, H.İ. (2007). “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Fedâî.” Turkish Studies, 2, 4: 1015-1025.
• Yılmaz, M. (1992). Edebiyatımızda İslamî Kaynaklı Sözler: Ansiklopedik Sözlük. İstanbul: Enderun Kitabevi.