PROF. DR. BƏKİR ÇOBANZADƏNİN DİLÇİLİK ARAŞDIRMALARINDA SÖZ YARADICILIĞI MƏSƏLƏLƏRİ

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 1, 144 - 159, 20.06.2019

Pervin Eyvazov

https://doi.org/10.30563/turklad.549505

Cited By: 1

Öz

Türk
lehçelerinin, özellikle Azerbaycan Türkçesinin tarihi ve çağdaş durumu hakkında
ayrıntılı araştırmalar yapmış Bekir Çobanzadeʼnin bilimsel çalışmalarında
önemli yer tutan konulardan biri de Türkçenin leksik-semantik yapısıdır.
Bilimsel konulara daha çok tartışmalı tarzda yaklaşan B.Çobanzade Türkçenin
leksik-semantik yapısı ile ilgili araştırmalarını sistemli şekilde yapmıştır.
Bu doğrultuda B.Çobanzade Azerbaycan Türkçesinde söz varlığının gelişme
tarihine dikkat çekmiş, onu diğer Türk dilleri ile karşılaştırmalı olarak
incelenmiştir.

B.
Çobanzadeʼnin Türk lehçelerinin, aynı zamanda Azerbaycan Türkçesinin
leksikolojisinin öğrenilmesi yönünde önem verdiği konulardan biri de kelime
oluşturma - türetme sürecidir. Bu açıdan yazar kendi çalışmalarında Azerbaycan
Türkçesinin söz varlığının zenginleşmesinde yapım eklerinin görevlerine daha
geniş yer ayırmıştır. B. Çobanzade Azerbaycan Türkçesinde kelime oluşturmanın
üç yolunu göstermiştir: a) yapım ekleri aracılığıyla; b) iki sözün birleşmesi
yolu ile; c) yabancı sözleri örnek alarak onlara uygun söz oluşturmakla - kalka
yöntemi ile.

Ünlü
Türkolog morfolojik yolla kelime oluşturma usullerinden bahsetmeden önce,
öncelikle, kök ve ek kavramlarına açıklık getirmiş, onların farklı
özelliklerinin ve dildeki fonksiyonlarının izahını vermiş, yeri geldikçe, dilin
derin aşamalarına baş vurarak, bazı sözcük ve eklerin tarihi-karşılaştırmalı
analizini yapmıştır. Bu analizler sadece Azerbaycan Türkçesi üzerinde değil,
Türk lehçeleri kapsamında gerçekleştirilmiştir. Şunu da belirtelim ki, bilim
adamı arkaik eklerden bahsederken kelimelerin morfem içeriğinin etimolojik
açıdan izahını vermemiş, sadece ekleri göstermekle onlara ait örnekler
sunmuştur. Bu anlamda, makalede B.Çobanzadeʼnin sunduğu birçok arkaik ekler:
-sak, -sek, -çın, -çin, -ca², -ça², -ğaul, -gaul, -tak,
-tuk vb. morfemler çağdaş türkologların fikirleri ile karşılaştırmalı olarak
incelenmiştir. 

Anahtar Kelimeler

B. Çobanzade, Türk lehçeleri, Azerbaycan Türkçesi, kelime oluşturma, yapım ekleri, arkaik ekler

Kaynakça

• İstifadə olunmuş ədəbiyyat (Kaynakça)1. Abdujemilev, R. (2014). Predposılki Stanovleniya Yazıka Perepiski Krımskogo Hanstva v Zolotoordınskih Yarlıkah. Uçyonıye Zapiski Tavriçeskogo Naçionalnogo Universiteta İmeni V.İ.Vernadskogo. Seriya “Filologiya. Soçialnıye Kommunikaçii”. T. 27 (66), № 3, c. 212–220.2. Ahundzade, M.F. (2007). Seçilmiş Eserleri. 3 ciltte. 1. cilt, Bakü: Şerg-Gerb.3. Asker, R. (2008). M.Kaşğari ve Onun “Divanü Lugat-it-Türk” Eseri. Bakü: MBM yayınları.4. Aydemir, H. (2015). “Yılan” Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Not. Eski Türkçeden Çağdaş Uygurcaya. Konya: Kömen Yayınları, 1.Baskı, s. 43-53. 5. Azerbaycan Dilinin Diyalektoloji Lügati (ADDL). (2007). A-Z / A.Ahundov, G.Kazımov ve S.Behbudov`un redaktesi ile. Bakü: Şerg-Gerb yayınları. 6. Balayev, A. (2017). Tarih Terimleri Lügati. Bakü: Altun Kitap Yayıncılık. 7. Caferov, S. (1960). Azerbaycan Dilinde Söz Yaratıcılığı. Bakı: ADÜ yayınları. 8. Çobanzade, B. (2007). Seçilmiş Eserleri. 5 ciltte, 1. c., Bakü: Şerg-Gerb yayınları. 9. Çobanzade, B. (2007). Seçilmiş Eserleri. 5 ciltte, 4. c., Bakü: Şerg-Gerb yayınları. 10. Çobanzade, B. (2007). Seçilmiş Eserleri. 5 ciltte, 5. c., Bakü: Şerg-Gerb yayınları. 11. Ekrem, G. (2014). “Babürname”de Geçen Askeri Terimler Üzerine. Türk Dili Araştırmaları. Belleten. TDK, 62. c., №1, s. 27-103. 12. Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. 1. Baskı. Ankara: Bizim Büro Basımevi. 13. Eyuboğlu, İ.Z. (1991). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. 2. Baskı. İstanbul: Sosyal Yayınlar. 14. Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. 2 ciltte, I c., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 15. Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. 2 ciltte, II c., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 16. Güner, G. (2010). Kıpçak Türkçesindeki Meslek Adları üzerine İçerik ve Yapı Bakımından Bir Sınıflandırma Denemesi. İnternational Perodical for languages. Liteature and history of Turkish of Turkic. V c., № 3, s. 1217-1448 17. İbn Mühenna, S.C. (2008). Hilyetül-İnsan ve Helbetül-Lisan (Çeviren ve yayına hazırlayan: Prof. Dr. Tevfik Hacıyev). Bakü: Kitab Alemi Yayıncılık. 18. Kaşğari, M. (2006). Divanü Lügat-it-Türk. (Yayına hazırlayan: Prof. Dr. Ramiz Asker). IV ciltte. I, II, III, IV c., Bakü: Ozan Yayıncılık. 19. Kazımov, G. (2009). Seçilmiş Eserleri. 10 ciltte, VII c., Bakü: Nurlan Yayıncılık. 20. Mirelemov, H. (2012). Sonuncu Fateh. Triloji. Bakü.21. Nağısoylu, M. (2013). Orta Asr Azerbaycan-Türk Tercüme Eserlerinin Seciyevi Dil Hüsusiyetleri. Orta Asr Elyazmaları ve Azerbaycan Medeniyeti Tarihi Problemleri Mövzusunda XIII Respublika Elmi Konferansının Materiyalleri. Bakü: İlim ve Tahsil Yayıncılık, s. 49-58. 22. Nişanyan, S. (2003). Sözlerin Soyağacı – Çağdaş Türkçenin Kökenbilim Sözlüğü. 2. Baskı. İstanbul: Adam Yayınları. 23. Recepli, E. (2006). Göktürk Dilinin Leksikası. Bakü: Nurlan Yayıncılık. 24. Sevortyan, E. (1962). Affiksı Glagoloobrazovaniya v Azerbaydjanskom Yazıke. Moskva: İzdadelstvo Vostoçnoy Literature. 25. Seydametova, N. (2014). Problemı Morfemiki i Slovoobazovaniya v Linqvistiçeskih Trudah Bekira Çoban-zade. Shidniy Svit, № 1, c. 71-75. 26. Seyidov, Y. (2006). Azerbaycan Dilinin Grammatikası (Morfoloji). Bakü: BDÜ Yayınları. 27. Şemseddin, S. (2015). Kamus-ı Türki (Yayina hazırlayan: Paşa Yavuz Arslan). Ankara: Türk Dil Kurumu. 28. Tağızade, Z. (1954). Azerbaycan Dilinde Bazı Şekilcilerin İnkişaf Tarihi. Edebiyat ve Dil Enstitüsü'nün Eserleri. Dilcilik Serisi. VI cilt, Bakü, s.118-129. 29. Tehmezli, H. (2011). Şıhalıağalı: Tarihi Geçmişten Bugüne. Bakü: MBM Yayıncılık. 30. Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 2 ciltte, I c., İstanbul: Simurg Kitapçılık, Yayıncılık ve Dağıtım. 31. Tietze, A. (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 2 ciltte, II c., Viyana: Avusturya Bilimler Akademisi Yayınları (Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften). 32. Tuna, O.N. (1972). Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler. Türkiyat Mecmuası. İstanbul, XVII c., s. 209-250128. 33. Yalçın, S.K. (2018). Azerbaycan Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları. 34. Zeynalov, F. (2008). Türk Dillerinin Mukayeseli Grammatikası. I hisse. Bakü: MBM Yayıncılık. 35. Etimolojik Sözlük. https://www.etimolojiturkce.com