THE SERVICES OF NIZĀM AL-MULK TO THE GREAT SELJUK EMPIRE

Yıl 2018, Sayı: 8, 1 - 31, 09.10.2018

Abdülkerim Özaydın

Öz

Having been one of the most successful statesmen of the Medieval Muslim world, Niẓām al-Mulk, Grand Vizier of the Great Seljuk Empire, served Sultan Alp Arslan and then Sultan Malikshāh, and thus the Great Seljuk Empire, with loyalty for about 30 years without interruption. His services can be broadly grouped under the following titles: 

Services in the Conquests, Fights for the Throne, and Wars

Niẓām al-Mulk was a brave soldier and commander who knew the war feints and tactics of his time quite well. With the splendid military glories he won during the rules of Sultans Alp Arslan and Malikshāh, he gained the favors of both of the sultans. He also saved both of the sultans from grave dangers with his skilled and wise tactics and instructions during the fights for the throne.

Services in the Seljukid-Abbasid Relations

The renowned vizier did his best to help maintain the friendly relationships between the Abbasid Caliphates, who were considered to be the spiritual leaders of the Muslim world, and the Seljukid Sultans, from time to time enabled affinities to be created through marriages between two dynasties, and sometimes got personally involved in order to settle the disputes between the sultans and the caliphs.

Services in the Fights against al-Ḫasan b. al-Ṣabbāh and Bāṭinīds

Having founded the NizārīIsmāʻīlī State in 483 (1090) in Alamūt, al-Ḫasan b. al-Ṣabbāh and Bāṭinīds had been one of the biggest and most lasting problems of the Great Seljukid Empire. Niẓām al-Mulk fought vigorously, both in military and scholarly fields, against al-Ḫasan b. al-Ṣabbāh and Bāṭinīds who aimed to destroy the Great Seljukid Empire and eliminate, with daggers, those who refused their ideology. Niẓām al-Mulk served for this purpose to the state and the Sunnī-Muslim world greatly.

Fights to End Sectarian Conflicts

Medieval Muslim world was always filled with the sectarian conflicts caused by fanaticism. These conflicts did not occur only between Sunnī and Shīʻa Muslims but also between Sunnī-Muslims themselves resulting in loss of many lives. Niẓām al-Mulk fought with the ShīʻaBāṭinīds in the scholarly area with the Niẓāmiyya Madrasas he established, and he succeeded overwhelmingly in this field. In order to end the conflicts among the Sunnī-Muslims, he asked everyone to respect different sects and opinions, and he did not intervene with their intellectual discussions unless they caused conflicts to the extent that they challenged the state’s authority.

Services in Extensification of the Eqtāʻ System

Niẓām al-Mulk rendered the eqtāʻ system, which had already been present in the Muslim world, more proper and orderly and also more popular, so he saved the state from a great deal of financial burden and enabled the lands to be cultivated and more prosper.

Services for the Science and Ulema

In the period during which Shīʻa Fāṭimids and Bāṭinīds carried out intensive propagandas to undermine the state’s authority in the Sunnī-Muslim world, the renowned statesman Niẓām al-Mulk founded Niẓāmiyya Madrasas to strengthen and spread the orthodoxy and eliminated the Shīʻa threat and danger both in bureaucracy and religious affairs with the scholars graduating from these madrasas.

Services for the Seljuk State Organization

Besides being the grand vizier, Niẓām al-Mulk was also the author of “Siyāsat-nāma” in which he gave information about the state organization of the Great Seljukid Empire. After giving information about state organizations of polities beginning from the pre-Islamic period, in Siyāsatnāma Niẓām al-Mulk presented, with an idealistic approach, detailed information to Sultan Malikshāh and his successors about the state organization and the qualities, qualifications and responsibilities of the persons to be recruited to this organization.

Contribution to the Public Works

Besides his political, military, scholarly and administrative services, Niẓām al-Mulk was closely interested in public works as well, and he erected mosques, madrasas, masdjids, khanqahs, zāwiyas, bīmāristāns, walls, and gates in various cities.

Anahtar Kelimeler

Nizam al-Mulk, the Great Seljuk, Eqtāʻ, Siyāsatnāmeh, Batiniyyah, Alp Arslan, Malikshāh, Nizamiyya Madrasas

NİZÂMÜLMÜLK’ÜN BÜYÜK SELÇUKLU İMPARATORLUĞU’NA HİZMETLERİ

Öz

Ortaçağ İslâm dünyasının en başarılı devlet adamalarından biri olan Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk aralıksız yaklaşık 30 yıl Sultan Alp Arslan ve Sultan Melikşah’a dolayısıyla Büyük Selçuklu İmparatorluğu’na sadakatle hizmet etmiştir. Onun hizmetlerini ana hatlarıyla şu başlıklar altında değerlendirebiliriz.

Fetihler, Taht Kavgaları ve Savaşlardaki Hizmetleri

Nizâmülmülk zamanının savaş hile ve taktiklerini iyi bilen cesur bir asker ve kumandandı. Hem Sultan Alparslan hem de Melikşah devrinde katıldığı askerî harekâtlarda büyük başarı sağlayarak her iki hükümdarında takdirlerini kazanmıştır. Taht kavgaları sırasındaki mâhirâne taktik ve yönlendirmeleriyle de her iki sultanı önemli tehlikelerden kurtarmıştır.

Selçuklu-Abbâsî İlişkilerindeki Hizmetleri

Meşhur vezir İslâm dünyasının manevî lideri kabul edilen Abbâsî Halifeleri ile Selçuklu Sultanları arasındaki dostane ilişkilerin sürdürülebilmesi için elinden gelen gayreti göstermiş, zaman zaman iki hânedan arasında evlilikler yoluyla sıhriyet kurulmasını sağlamış, bazen de sultanlarla halifeler arasındaki ihtilafları bertaraf etmek için bizzat devreye girmiştir.

Hasan Sabbâh ve Bâtınîlerle Mücadeledeki Hizmetleri

483 (1090) tarihinde Alamut’ta Nizârî İsmâilî Devleti’ni kuran Hasan Sabbâh ve Bâtınîler, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nu en çok meşgul eden unsurlardan biri olmuştur. Nizâmülmülk, Büyük Selçuklu Devleti’ni yıkmak ve kendi düşüncelerini kabul etmeyenleri hançerle ortadan kaldırmayı hedefleyen Hasan Sabbâh ve Bâtınîlere karşı hem askerî hem de ilmî sahada büyük bir mücadele vermiş ve bu alanda devlete, Sünnî-İslâm dünyasına önemli hizmetlerde bulunmuştur. Mezhep Çatışmalarına Son Vermek İçin Verdiği Mücadeleler

Ortaçağ İslâm dünyasında taassuptan kaynaklanan mezhep çatışmaları hiç eksik olmamıştır. Bu çatışma sadece Sünnîlerle Şiîler arasında olmamış aynı zamanda Sünnî mezhep mensupları arasında da meydana gelmiş ve pek çok kişi hayatını kaybetmiştir. Nizâmülmülk, Şiî-Bâtınîlerle ilmî sahada kurduğu Nizâmiye Medreseleriyle mücadele etmiş ve bu konuda büyük başarı sağlamıştır. Sünnî mezhep mensupları arasındaki çatışmaları sonlandırmak için de herkesin farklı mezhep ve düşüncelere saygı duymasını istemiş, onlar arasındaki fikrî tartışmalara kamu otoritesini sarsacak ölçüde çatışmaya sebep olmadıkça müdahale etmemiştir.

İktâ Sistemi’nin Yaygınlaştırılmasındaki Hizmetleri

Nizâmülmülk İslâm dünyasında daha önce de mevcut olan iktâ sistemini daha muntazam bir hale getirip yaygınlaştırmış, böylece devlet nizamını büyük bir mâlî külfetten kurtarmış, ülke topraklarının ekilip biçilmesini ve daha müreffeh hale gelmesini sağlamıştır.

İlim ve Ulemaya Hizmetleri

Meşhur devlet adamı Nizâmülmülk, Şiî-Fâtımîler ve Bâtınîlerin Sünnî-İslâm dünyasında devlet otoritesini sarsmak için yoğun propaganda yaptıkları bir dönemde Ehl-i Sünnet (Ortodoks) inancını güçlendirmek ve yaymak amacıyla Nizamiye Medreselerini kurmuş ve burada yetişen ilim adamlarıyla hem bürokraside hem de din hizmetlerinde Şiî tehdit ve tehlikesini bertaraf etmiştir.

Selçuklu Devlet Teşkilâtına Yaptığı Hizmetler

Nizâmülmülk vezirliğinin yanı sıra Büyük Selçuklularının devlet teşkilatı hakkında bilgi verdiği Siyâsetnâme adlı bir eser yazmıştır. Nizâmülmülk Siyâsetnâmede İslâm öncesinden başlayarak çeşitli devletlerin teşkilâtları hakkında bilgi verdikten sonra idealist bir yaklaşımla Sultan Melikşah ve daha sonraki hükümdarlara devlet teşkilâtı ve teşkilât içeresinde görev alacak kişilerin vasıfları, liyakat ve sorumlulukları hakkında ayrıntılı bilgi sunmuştur. Siyâsetnâme daha sonraki hükümdarlar tarafından da örnek alınmıştır.

İmar Faaliyetlerine Katkısı

Siyasî, askerî, ilmî ve idarî sahadaki hizmetleri yanında Nizâmülmülk imar faaliyetleriyle de yakından ilgilenmiş, çeşitli şehirlerde cami, medrese, mescid, hankah, zâviye, bimaristan, surlar ve kapılar yaptırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nizâmülmülk, Büyük Selçuklu, İktâ, Siyâsetnâme, Bâtınîlik, Alp Arslan, Melikşah, Nizamiye

Kaynakça

• Abdü’l-Kahir el-Bağdâdî, el-Fark beyne’l-Fırak, (trc. Ruhi Fığlalı), Mezhepler Arasındaki Farklar, İstanbul 1979.
• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin Büyük Selçuklu Devletiyle Abbâsî Halifeliği Münasebetleri, (basılmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi, İstanbul 1996.
• Agacanov, Sergey Grigoreviç, Selçuklular (trc. E. N. Necef-Ahmet Annaberdiyev), İstanbul 2006.
• Akgün, A. Necati, “Celâlî Takvimi”, DİA, VII, İstanbul 1993, s. 257-258.
• Aksarâyî, Müsâmeretü’l-ahbâr ve Müsâyeretü’l-ahyâr, (trc. Mürsel Öztürk), Ankara 2000.
• Hamdullah Müstevfî-i Kazvinî, Târîh-i Güzîde, (nşr. Abdülhüseyin Nevâî), Tahran 1364.
• Ali b. Nâsır el-Hüseynî, Ahbâru’d-devleti’s-Selçukiyye, (trc. Necati Lugal), Ankara 1943.
• Arayancan, Ayşe Atıcı, Dağın Efendisi Hasan Sabbah ve Alamut, İstanbul 2011.
• Beksaç, Ergin, “İsfahan (Mimarî)”, DİA, XXII, İstanbul 2000, s. 502-504.
• Bozkurt, Nebi, “Medrese”, DİA, XXVIII, İstanbul 2003, s. 323-327.
• Brosset, M., Gürcistan Tarihi, (trc. H. D. Andreasyan, haz. Erdoğan Merçil), Ankara 2003.
• Bundârî, Zübdetü'n-Nusra ve nuhbetü'l-usra, (nşr. M. TH. Houtsma) Leiden 1889, (trc. Kıvameddin Burslan), Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul 1943.
• Daftary, Farhad, Muhalif İslam’ın 1400. Yılı İsmailîler Tarih ve Kuram, (trc. E. Özkaya) Ankara 2001.
• Deguignes J., Hunların, Türklerin, Moğolların ve daha sair Tatarların Târîh-i umûmîsi, (trc. Hüseyin Cahid), İstanbul 1924, III.
• Demirci, Mustafa, “İktâ”, DİA, XXII, İstanbul 2000, s. 43-47. Gazzalî, Fedaihu’l-Bâtıniyye, (trc. Avni İlhan), Bâtınîliğin İç Yüzü, Ankara 1993.
• Hamdullah Müstevfî-i Kazvinî, Târih-i Güzîde, (nşr. Abdülhüseyin Nevâî), Tahran 1364.
• Hândmîr, Destûru’-vüzerâ, (nşr. Saîd Nefîsî), Tahran 1317 hş.
• Hitti, Philip K., Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, (trc. Salih Tuğ), İstanbul 1980-81, II.
• Honigmann, Ernst Bizans Devletinin Doğu Sınırı, (trc. Fikret Işıltan), İstanbul 1970.
• İbn Asakîr, Tebyinu kezîbi’l-müfteri, (nşr. Zahid el-Kevserî), Beyrut 1979.
• İbn Funduk Beyhaki, Tarih-i Beyhak, (nşr. A. Behmenyar), Tahran 1982.
• İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1398/1978, I-VIII.
• İbnü’l-Belhî, Farsname, (nşr. G. Le Strange-R. A. Nicholson), London 1962.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, Haydarâbâd-Dekken 1359, VIII-X.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târih, (trc. Abdülkerim Özaydın), İstanbul 1987, IX-XIII.
• İbnü’l-İbrî (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, (trc. Ömer Rıza Doğrul), Anakra 1999, I-II
• İlhan, Avni, “Bâtıniyye”, DİA, V, İstanbul 1992, s. 190-194.
• Kaçın, Bülent, Selçuklu Hatunları, Büyük Selçuklu Devleti Hanedan Üyelerinin Siyasî Evlilikleri, İstanbul 2017.
• Kafesoğlu, İbrahim, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul 1953.
• Kandemir, Mehmet Yaşar, “Emâlî”, DİA, XI, İstanbul 1995, s. 70-72.
• Kara, Seyfullah, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul 2007.
• Kaygusuz, İsmail, Nizâri İsmâilî Devleti’nin Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut, İstanbul 2004.
• Keleş, Nevzat, Şeddâdiler(951-1199), İstanbul 2016.
• Kesik, Muharrem, “Kutalmış’ın Büyük Selçuklu Tahtını Ele Geçirme Gayretleri”, Türk Kültürü, sy. 454, Ankara 2001.
• Kisâî, Nurullah, Medâris-i Nizamiyye ve Te'sîrât-i ilmî ve ictimâ'î-yi Ân, Tahran 1374.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Alp Arslan ve Zamanı, Ankara 1992.
• Kucur, Sadî S., “İktâ”, DİA, XXII, İstanbul 2000, s. 47-49.
• Lewis, Bernard, Haşîşiler: Ortaçağ İslam Dünyasında Terörizm ve Siyaset, (trc. Ali Aktan), İstanbul 1995.
• Merçil, Erdoğan, Kirman Selçukluları, Ankara 1989.
• Nizâmülmülk, Siyâsetnâme, (trc. Mehmet Altay Köymen), Ankara, 1982.
• Ocak, Ahmet Selçuklular’ın Dinî Siyaseti (1040-1092), İstanbul 2002.
• Ocak, Ahmet, Nizamiye Medreseleri Selçuklu Devri Üniversiteleri, İstanbul 2017.
• Özaydın, Abdülkerim "Kavurd Bey", DİA, XXV, İstanbul 2002, s. 73-74.
• Özaydın, Abdülkerim “Alamut”, DİA, II, İstanbul 1989, s. 336-337.
• Özaydın, Abdülkerim “Nizamiye Medresesi”, DİA, XXXIII, İstanbul 2007, s. 188-191.
• Özaydın, Abdülkerim, “ Nizâmülmülk”, DİA, XXXIII, İstanbul 2007, s. 194-196.
• Özaydın, Abdülkerim, “Büyük Selçuklular’da Ulemâ/sûfî-Devlet İlişkileri”, Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı, İstanbul 2013.
• Özaydın, Abdülkerim, “Hasan Sabbah”, DİA, XVI, İstanbul 1997, s. 347-350.
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul 2001.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Isfahan”, DİA, XXII, İstanbul 2000, s. 497-502.
• Özgüdenli, Osman Gazi, Selçuklular, Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157), İstanbul 2013.
• Piyadeoğlu, Cihan, Sultan Alp Arslan Fethin Babası, İstanbul 2017.
• Râvendî, Râhatü’s-südûr ve âyetü’s-sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), (trc. Ahmed Ateş), Ankara 1957, I.
• Reşîdüddin Fazlullah-ı Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîh, (nşr. Ahmet Ateş), Ankara 1960.
• Safi, Omid, Religion and Politics in Saljuq Iran, Karachi 2007.
• Sayılı, Aydın, Ortaçağ İslam Dünyasında Yüksek Öğretim Medrese: Higher Education in Medieval Islam The Madrasa (Çeviren Recep Duran), baskı yeri ve tarihi yok.
• Sevim, Ali-Merçil, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-zamân, (nşr. Ali Sevim), Ankara 1968.
• Sübkî, Tabakatü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ, (nşr. AbdülFettâh Muhammed el-Hulv-Mahmud Muhammed et-Tanâhî), Kahire 1388/1968, VI.
• Sümer, Faruk "Kutalmış", DİA, XXVI, İstanbul 2002, s. 480-481.
• Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara fî (ahbâri) Mısr ve’l-Kahire, (nşr. M. Ebü’l-Fazl), Kahire 1387/1967, II.Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal, Beyrut 1975, I.
• Şerefeddin, M. “Selçuklular Devrinde Mezahib”, Türkiyat Mecmuası, I (İstanbul 1925).
• Şerefeddin, M., “Bâtıniler ve Hasan Sabbah” Dârülfünûn İlâhiyat Fakültesi Mecmuası, Teşrin-, sâni (İstanbul 1926), IV.
• Turan, Osman “İktâ”, İA, V/2, İstanbul 1993, s. 949-959.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul 1969.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayinamesi(952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (trc. Hrant D. Andreasyan), Ankara 1987.
• Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-nübelâ, (nşr., Şuayb el-Arnaût ve diğr.), Beyrut 1405/1984 , XVIII-XIX.
• Zekeriyya Kazvînî, Asâru’l-bilâd ve ahbâru’l-ibâd, Beyrut 1960.