SULTAN ABDÜRREŞÎD DÖNEMİ GAZNELİ DEVLETİ’NDEKİ OLAYLARIN TEMEL KAYNAKLARA YANSIMASI

Yıl 2019, Sayı: 10, 161 - 178, 17.07.2019

İzzetullah Zeki

Öz

443/1050
yılında Gazneli Devleti’nin başına geçen Sultan Abdürreşîd b. Sultan Mahmud,
erdemli, mütevazi ve istişareye önem veren bir sultandı. Fakat böylesi güzide
vasıfları kendinde barındırmasına rağmen devlet ve siyaset işlerinden pek
anlamazdı. Onun bu eksikliği içeride istikrarsızlığa sebep olurken dışarıdaki
düşmanların da ülkesine göz dikmelerine zemin hazırladı. Bu doğrultuda
Horasan’da hüküm sürmekte olan Selçuklular, Çağrı Bey ve oğlu Alparslan’ın
liderliğinde Gazne’yi tehdit etmeye
başladılar. Selçuklu tehdidini bertaraf etmek isteyen Sultan Abdürreşîd,
Gazneli Mahmud’un cesur gulamlarından Tuğrul Bozan’ı ordunun başına getirerek
savunmaya geçti. Gazne’nin Dere-i Humar bölgesinde Alparslan’ı ağır bir
yenilgiye uğratarak Gazneli ordusunu Büst’e ulaştıran Tuğrul Bozan, Çağrı Bey’i
de yenilgiye uğrattı. Ardından Sîstân üzerine yürüyerek Çağrı Bey’in amcası
Musa Yabgu’yu mağlup etti. Ardı ardına üç başarıya imza atan Tuğrul Bozan,
Sultan Abdürreşîd’in güçsüzlüğünü fırsat bilerek Gazne idaresine el koydu,
başta sultan olmak üzere ele geçirdiği tüm şehzadeleri katletti. Bu çalışmada
bahsi geçen konular dönemin temel kaynaklarına göre kaleme alınmış olup muasır
kaynaklarla desteklenerek incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sultan Abdürreşîd, Gazneli Devleti, Selçuklular, Tuğrul Bozan

انعکاس حادثات دوره سلطان عبدالرشید غزنوی در منابع اصلی

Öz

        سلطان عبدالرشید بن سلطان محمود غزنوی درسال 1050
میلادی به کرسی سلطنت غزنویان نشست. او مرد فاضل و متواضع بوده، استشاره در امور
را اهمیت زیاد می داد.  با این همه اوصاف
گزیده از طرز حکومتداری وسیاست بهره  چندان
نداشت . بی تجربه گی و بی کفایتی او سبب شد تا در درون مملکت بی ثباتی و در سیاست
خارجی توجه دشمنان را به سوی کسورش 
کشاند.  ضعف اداری سلطان عبدالرشید،
سلجوقیان خراسان  را جسارت داد تا با رهبری
چغری بیک والپ ارسلان بالای غزنه لشکرکشی کنند .سلطان عبدالرشید  برای دفع حملات سلجوقی ها طغرول حاجب را که یکی
از غلامان جسور و مجرب سلطان محمود عزنوی بود، سر لشکر اردوی غزنویان تعین نمود.
طغرول توانست در کمترین مدت سلطان الپ ارسلان را درمنطقه دره خمار غزنه شکست داده،
لشکر غزنویان را به بست رساند و نیروهای تحت فرمان چغری بیک را نیز مغلوب سازد.
سپس  بسوی سیستان لشکر کشی کند و موسی
یابغو، عم چغری بیک را نیز در سیستان  شکست
دهد. او بعد از به دست آوردن سه موفقیت پی در پی وبا استفاده از ضعف سلطان
عبدالرشید به غزنه یوروش برد و اداره غزنه را بدست گرفت. بعد از به دست گرفتن
اداره غزنه  سلطان عبدالرشید را با تمام
شهزادگان دستگیر نموده  به قتل رساند. در
این مقاله موضوعات  فوق الذکر با استناد به
منابع اصلی تحقیق، تحلیل و بررسی گردیده و 
از منابع جدید به عنوان منابع همکار نیز استفاده گردیده 

Kaynakça

• Akkuş, Mustafa, İzzetullah Zeki, “Târîh-i Beyhakî’ye Göre Gazneli Selçuklu İlişkileri ve Gazneli Algısı” USAD Uluslararası Selçuklu Araştırmaları Dergisi,(2016), S. 5, Konya 2016, s. 181–204.
• Akkuş, Mustafa, “Gazneli Mahmud’un Mutasavvıflarla İlişkileri”, S.D. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, SUTAD, (2019), S, 45, Isparta 2019, s. 353-369.
• Bayur, Hikmet, Hindistan Tarihi, I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
• Beyhakî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin, Târîh-i Beyhakî, nşr. Saîd Nefisi, Sanayi Yayınları, Tahran 1940.
• Beyhakî, Hâce Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin, Târîh-i Beyhakî, I, nşr. Dr. Feyyaz, İntişârât-ı Hirmend, Tahran 2001.
• Bosworth, Clifford Edmund, Târîh-i Gaznevîyân, çev. Hasan Enuşe, Müesses-i İntişârât-ı Emir Kebir Yayınları, Tahran 1999.
• Cüzcânî, Kâdı Minâhacüddîn Ebû Ömer Osman b. Sirâciddîn Ömer, Tabakât-ı Nâsırî, thk. Abdülhay Habîbî, Dünyayı Kitâb Yayınları, Tahran 1984.
• Gerdîzî, Ebu Said Abdülhay b. Dahhak b. Mahmud Gerdîzî, Zeynü’l-Ahbâr, tsh. Abdülhay Gerdîzî, İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, Tahran 1983.
• Halîlî, Halîlullah, Saltanat-ı Gaznevîyân, Afganistan İslâm Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı, Kâbil 2013.
• Hândmîr, Muhammed b. Hâvendşah, Ravzatü’s-Safa fî Sireti’l-Enbiya ve’l-Mulûk ve’l-Hulefâ, çev. Abdulkadir eş-Şahveli, ed-Dârü’l-Mısriyye Li’l-Kitab Li’n-Neşr ve’t-Tevzi, Kahire 1988.
• Hüseynî, Sadrü’l-Kebirü’l-âlem Sadrüddin Ebü’l-Hasan Ali b. Seyyidü’l-İmam eş-Şehid Ebü’l-Fevâris Nasır b. Ali, Ahbârü’d-Devletü’s-Selcûkiyye, thk: Muhammed İkbal, Lahor 1933.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddin Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Abdülkerim el-Cezerî eş-Şeybânî, el-Kâmil fî’t-Târîh Târîh-i İbnü’l-Esîr, nşr. Ebu Suheyb el-Keremî, Beytü’l-Efkârü’d-Devliyye, Ürdün. Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
• Merçil, Erdoğan Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
• Merçil, Erdoğan Gazneliler”, DİA, c. XIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1996, s. 480–484.
• Mubin, Reşid, Sultan Mahmûd-ı Gaznevî, İlim ve İrfan Publisher’s, Lahor 2006.
• Müstevfî, Hamdullah İbn Ebu Bekir Ahmed, Târîh-i Güzide, İntişârât-ı Emir Timur, Tahran 2015.
• Nâzım, Muhammed, Hayat ve Evkât-ı Sultan Mahmûd-ı Gaznevî, II, çev. Abdulgafur Emînî, Merkez-i Neşerât-i Meymend, Peşâver 2000.
• Öntürk, Vural, “Gaznelilerde Bir Şehzade Düşmanı: Hâcibü’l-Hüccâb Tuğrul Bozan”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (2017) S. 36, Van 2017, s. 345–360.
• Perviz, Abbâs, Târîh-i Deyâlime ve Gaznevîyân, Müessese-i Mabuât-i Ali Ekber-i İlmî, Tahran 1957. Sevim, Ali “Çağrı Bey”, DİA, c. VIII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1993, s. 183–186.
• Şebânkâreyî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Mecma‘u’l- Ensâb II, nşr. Emir Kebir Yayınları, Tahran, 1984.
• Târîh-i Sîstân, nşr. Muhammed Takî Melikü’ş-Şuarâ Bahâr, Haver Yayınları, Tahran 2002.
• Utbî, Ebû Nasr Muhammed b. Abdilcebbâr el-Utbî er-Râzî, Tercüme-i Târîh-i Yemînî, çev. Ebü’ş-Şeref Nâsih b. Zafer Curfadekânî, thk. Cafer Şiâr, Tahran Üniversitesi Yayınları, Tahran 1966.
• Yazıcı, Nesimi İlk Türk- İslam Devletleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2001.
• Zeki, İzzetullah, Gazneli Mahmud’un Din Politikası, Çizgi Kitabevi, Konya 2018.