KIRIM AHALÎ CUMHURİYETİ VE KIRIM’DA İLK BOLŞEVİK İŞGALİ (1917-1918)

Yıl 2019, Sayı: 19, 75 - 104, 01.01.2019

Ufuk Aykol

Öz

Kırım Tatarları, 1783’te Kırım Hanlığı’nın son bulmasından 1883’teTercüman gazetesinin neşredilmeye başlanmasına kadar geçen süreçtemillî kimliklerini koruyabilecekleri tüm imkânlardan mahrumkalmışlardı. İsmail Bey Gaspıralı’nın başlattığı millî eğitim hareketi,Yaş Tatarlar ile siyasî bir kimlik kazanmış ve nihayetinde yirminci asrınbaşlarında Kırım Tatar millî hareketi kendi aydın ve önderleriniyetiştirmişti. Bu millî dönüşüm, 1917 yılında Bahçesaray’da, KırımTatar Millî Kurultayı’nın toplanması ile siyasî hedefine ulaşmışaddedilir. 26 Aralık 1917’de Kırım Tatar Millî Kurultayı’nda kabuledilen anayasanın 16. maddesiyle Kırım Ahalî Cumhuriyeti esası kabulve ilan edilmişti.Kurulan bu demokratik devlet uzun süreli olamamış veyarımada Bolşevikler tarafından işgal edilmiştir. Başmüdür (Başbakan)Numan Çelebi Cihan kurşuna dizilerek öldürülmüş ve Kırım TatarlarınınMillî Hükümeti yeraltına çekilmek zorunda kalmıştır. Yaklaşık 3 ay sürenbu Bolşevik işgali sırasında Kırım’da tam bir terör ve kargaşa devriyaşanmıştır. Hiçbir hukukî geçerliliği olmayan ve tutanağı bulunmayan,“mahkemelerde” insanların yaşam veya ölümlerine karar verilmiştir

Anahtar Kelimeler

Bolşevik, Kırım, Tatar, İşgal, Kırım AhalîCumhuriyeti

THE CRIMEAN PEOPLE’S REPUBLIC AND THE FIRST BOLSHEVIK INVASIONOF CRIMEA (1917-1918)

Öz

The Crimean Tatars were deprived of all opportunities topreserve their national identity starting from the occupation of theCrimean Khanate by the Russian Empire in 1783 until 1883 whenTercüman was begun to be published by İsmail Bey Gaspıralı. Thenational education movement initiated by İsmail Bey Gaspıralı gaineda political substance with the Young Tatars, and the Crimean Tatarnational movement began to raise its own intellectuals and leaders in thebeginning of the twentieth century. The national transformation of theCrimean Tatars is considered to have reached its political goal by theformation of the National Parliament of the Crimean Tatars known asthe Qurultay. On 26 December 1917, the principle of the CrimeanPeople’s Republic was declared on the basis of the sixteenth article of theconstitution which was adopted by the Qurultay. The Crimean People’sRepublic did not live long; the Crimean Peninsula was invaded by theBolsheviks. During the invasion, Prime Minister Numan Çelebi Cihanwas murdered and the national government of the Crimean Tatars hadto go underground. Terror and chaos prevailed in Crimea during thethree month-long Bolshevik invasion. The fates of so many CrimeanTatars were sealed by the invalid courts established by the Bolsheviks

Anahtar Kelimeler

Bolsheviks, Crimea Tatar, Invasion, Crimean People’sRepublic

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA): Dâhilye Nezareti Sicill-i Ahval Defteri (DH.SAİDd), 43/155, 23/97; Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO), 4509/338141/2, 4509/338141/1; Meclis-i Vükela (MV), 211/145/1, 212/80.
• Abdulgaffar. “Kırım Gençleri Hakkında Bazı Malumat.”Kırım Mecmuası 5, Haziran 27, 1918: 83-84.
• Aydın, Mustafa. “Abdurrahman Vefik Sayın.” DİA 36, 214-215. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009..
• Bektöre, Saadet. Volga Kızıl Akarken. İstanbul: Eroğlu Matbaası, 1965.
• Çelebi Cihan, Numan. “Qırım Müftisiniñ Nutqu.”Millet Cevherleriiçinde, haz. Tahir Kerim, 73-77. Akmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2012.
• Çelebi Cihan, Numan.“Müftiniñ Reddiyesi.”Millet Cevherleri içinde, haz. Tahir Kerim, 67-69. Akmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2012).
• Devlet, Nadir.Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Devlet, Nadir. 1917 Ekim İhtilâli ve Türk-Tatar Millet Meclisi. İstanbul: Ötüken Neşriyât, 1998.
• Gaspıralı, İsmail Bey. “Til ve Lisan Meselesi.” Tercüman 142, Ocak 10, 1907.
• Gaspıralı, İsmail Bey. “Til, Til, Til”, Tercüman103, Aralık 23, 1905.
• Gaspıralı, İsmail Bey. “Lisan Meselesi.” Tercüman 91, Kasım 20, 1905.
• Gaspıralı, İsmail Bey. “Millî Dilde Maarif”, Tercüman 42, Kasım 30, 1900.
• Hablemitoğlu, Necip ve Şengül Hablemitoğlu. Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi (1893-1920). İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2004.
• “Hasan Sabri Bek Ayvazov.” Kırım Mecmuası 9, 169-170, Ağustos 22 1918.
• Hatif, Osman Kemal. Gökbayrak Altında Millî Faaliyet. Haz. Hakan Kırımlı. Ankara: Kırım Türkleri Derneği, 1998.
• Hatif, Osman Kemal.“Kırım’da Bolşevik İstilâsı Tarihinden I.” Kırım Mecmuası 9, 161-164, 22 Ağustos 1918.
• Hatif, Osman Kemal.“Kırım’da Bolşevik İstilâsı Tarihinden II.” Kırım Mecmuası 10, 183-186, Eylül 05, 1918.
• “Kırım’da Bir Resmigeçit.” Kırım Mecmuası 3, 41-43, Mayıs 30, 1918.
• “Kırım Hükümeti Müslüman Parlamentosunun Mukarrerâtı.” Ceride-i Sufiyye V, sayı. 143, 422, Haziran 14, 1334.
• Kırımer, Cafer Seydahmet. Bazı Hatıralar. İstanbul: Emel Vakfı, 1993.
• Kırımer, Cafer Seydahmet. Rus Yayılmacılığının Tarihî Kökenleri (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Kırımlı, Hakan. “Abdürreşîd Mehdî.” DİA 28, 374-375. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Kırımlı, Hakan. “İsmail Bey Gaspıralı.”DİA 13, 392-395. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1996.
• Kırımlı, Hakan. “Kırım: Rus İşgali Dönemi.”DİA 25, 458-468. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002.
• Kırımlı, Hakan. Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010.
• Kırımlı, Hakan. Osmanlı Devleti ve Kırım Türklerinin İstiklal Hareketleri (1917-1918). Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1985.
• Kırımlı, Hakan. “Yaş Tatar Areketi.”Mir Bekira Çoban-Zade içinde, derleyen Ayder Emirov, 205-210. Akmescit: NATA, 2013.
• Kuku, Nebi. “Bir Kırımlı’nın Defter-i Hatıratından.”Kırım Mecmuası 2, 34-35, Mayıs 16, 1918.
• “Kurultay Kanun-u Esasîsi ve Hükûmet-i Milliyye.” Kırım Mecmuası 2, 21-23, 16 Mayıs 16, 1918.
• Lazzerini, Edward. Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914.Ph.D., University of Washington, 1972.
• Magocsi, Paul. Şu Mübarek Topraklar: Kırım ve Kırım Tatarları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Mirza Said Bey. Davuş (Tatar Cemiyeti Hayriyyesi Birinci Kitap). İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1919.
• Taymas, Abdullah Battal. “Kırımlı Şair Şevki Bektöre ve Eseri.” Türk Kültürü, sayı. 41 (1966): 486-492.
• Tetik, Ahmet. Teşkilat-ı Mahsusa (Umûr-u Şarkiyye Dairesi) Tarihi 1914-1916. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2014.
• Vernadsky, George. Rusya Tarihi. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.