Melâmîlik ve Bayrâmî-Melâmî Bir Şair: Şeyh Seyyîd Abdülkâdir-i Belhi

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 1, 164 - 202, 29.03.2019

Nurgül Bağcı

Öz

       9. yüzyılda ortaya çıkmaya başlayan
tasavvuf düşüncesi, 12. yüzyıldan itibaren tarikat oluşumlarıyla kendini
göstermiştir. Bu dönemden sonra, Anadolu coğrafyası dâhil olmak üzere bütün
İslam dünyasında da varlığını hissettirmiştir. Toplum ve devlet hayatında
etkili olan tarikatlar, yüzyıllarca hem kendilerine intisap eden Müslümanların
manevi gelişiminin tamamlanmasında hem de devlet elinin ulaşamadığı yerlerde
sosyal huzur ve dayanışmanın sağlanmasında önemli rol oynamışlardır. Osmanlı
topraklarında 15. yüzyılda Bayrâmî tarikatının bir kolu olarak ortaya çıkıp
gelişen melâmîlik hareketi daha sonraki asırlarda Bayrâmî Melâmîliği
(Melâmetîyye-i Bayrâmîyye) olarak adlandırılmış ve Muhammed Nuru’l-Arabi’ye
kadar devam eden bu dönem, yapılan araştırmalarda tarikatın tarihi gelişiminde
İkinci Devre olarak kabul edilmiştir. Bu çalışmada öncelikle “melâmet”, “melâmî”,
“melâmîlik” tabirleri hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Ardından, 1861
yılında ailesiyle birlikte İstanbul’a gelen ve 19. yüzyılın son çeyreği ile 20.
yüzyılın ilk çeyreğini kapsayan dönemde İkinci Devre Melâmîleri arasında
“kutup” olarak bilinen Şeyh Murâd Buhârî Dergâhı şeyhlerinden Seyyîd
Abdülkâdir-i Belhî’nin melâmî tavrı üzerinde durulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Melâmîlik, Bayrâmî Melâmîliği, Şeyh Seyyîd Abdülkâdir-i Belhî

Malamatism and A Bairami-Malami Poet: Sheikh Sayyed Abd ol-Qader Balkhi

Öz

     The ​​Sufism idea, which began to emerge in the 9^th century,
showed itself as of the 12^th century with the formation of religious
cults. After this period, it was felt in the whole Islamic world, including
Anatolia. These religious cults, which were effective in the lives of the
society and the state, played an important role in the completion of the
spiritual development of Muslims who were active for centuries and in ensuring
the social peace and solidarity in areas where the state could not reach. The Malamatism
movement, which emerged as a branch of the Bairami Cult in the 15^th century
in the Ottoman Territory, was called as the Bairami Malamatism (Melametiyye-i
Bayramiyye) in ongoing centuries; and continued until Mohammed Nuru’l-Arabi
that was accepted as the second period in the historical development of the
cult. In the present study, first of all,
information was given about the terms “malamat”, “malami” and “malamatism”.
Then, the Malami attitude of Sayyed Abd ol-Qader Balkhi, who was one of the
sheikhs of the Sheikh Murad Buhari Dervish Lodge, and who was known as “Qutb”
among the Second Period Malamatism in the period that covered the late quarter
of the 19^th century and the first quarter of the 20^th century
after his arrival in Istanbul in 1861.

Anahtar Kelimeler

Malamatism, Bairami Malamatism, Sheikh Sayyed Abd ol-Qader Balkhi

МЕЛАМИЗМ И ОДИН ИЗ ПОЭТОВ БАЙРАМИ МЕЛАМИ: ШЕЙХ СЕЙИД АБДУЛ КАДИРИ БЕЛХИ

Öz

Идея суфизма,
которая начала возрождаться в 9-м веке, проявила себя в 12-м веке с
появлением течений в исламе (тарикатов). После этого периода, включая Анатолию
(Малую Азию) она распространилась во всем исламском мире. Эти течения, ставшие
эффективными в жизни общества и государста, сыграли важную роль не только в
завершении духовного развития мусульман, которые были активными на протяжении
многих веков, но и в обеспечении социального мира и солидарности в регионах
неподвластным государству. Меламилизм который зародился и развивался в 15 веке
на территории Османской империи как одно из направлений суфизма Байрами, в
последующие столетия был назван Байрами Мелами и по данным научных
исследований, именно этот период, который продолжался до времени Мухаммад
Нурул-Араби, был вторым периодом в историческом развитии течения в исламе. В
этой статье прежде всего даны понятия таким терминам как «мелам», «мелами», «меламизм».
А далее в статье говорится о меламическом подходе одного из шейхов Сейида Абдул
Кадира Белхи из суфийского монастыря (текки) Шейха Мурада Бухари, который в
1861-ом году вместе с семьей переехал в Стамбул и в конце 19-ого начала 20-ых
веков стал известным среди Меламистов Второго Этапа под названием “Кутуп” (полюс).

Anahtar Kelimeler

Меламизм, Байрами Мелами, Шейх Сейид Абдул Кадири Белхи

Kaynakça

• ALŞAN, M. H., Anadolu Erenleri Melâmet Hırkası, İstanbul: Kurtuba Kitap, 2012. ALTUNTAŞ, İ. H., a http://ismailhakkialtuntas.com, Hüseyin Vassaf “Sefine-i Evliya”’da Seyyid Abdülkâdir Belhî ve Ailesi-Seyyid Abdülkâdir Belhî Hazretleri” (25.05.2017). ----------------------, b http://ismailhakkialtuntas.com, “Hüseyin Vassaf “Sefine-i Evliya”’da Seyyid Abdülkâdir Belhî ve Ailesi- Seyyid Şeyh Süleymân Hâce” (25.05.2017). -----------------------, c http://ismailhakkialtuntas.com, “Sefine-i Evliya”da Seyyid Abdülkâdir Belhî ve Ailesi- Seyyid Muhammed Burhâneddin-i Belhî-Hüseyin Vassaf” (25.05.2017). -----------------------, ç http://ismailhakkialtuntas.com, Hüseyin Vassaf “Sefine-i Evliya”’da Seyyid Abdülkâdir Belhî ve Ailesi- Şeyh Seyyid Abdülkâdir Efendi” (25.05.2017). APAYDIN, C., “Belgeler Işığında Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması Üzerine Bir Değerlendirme”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, sy. 32 (2017): 149-171. AVCI, İ., “Abdülkâdir-i Belhî’nin Esrâr-ı Tevhîd’i ve Nâzım Paşa’nın Türkçe Tercümesi”, Sûfi Araştırmaları 6, sy. 12 (2015): 37-66. AYDIN, B., Hankâh, İstanbul: Destek Yayınları, 2016. AYDOĞDU, R., “19. yy. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf-Hadis İlişkisi- Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî Özelinde”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008. AZAMAT, N., “Abdülkâdir-i Belhî” (1839-1923 Nakşibendî ve Melâmî- Hamzavî şeyhi), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1: 231-232, İstanbul: TDV Yayınları, 1988. ------------------, “Melâmet”ملامت , Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 29: 24-25, İstanbul: TDV Yayınları, 2004. BELHÎ, A., Divân-ı Belhî (Seyyid Abdülkâdir Belhî’nin Farsça-Türkçe Divânı) çev. - haz., Saadet Karaköse, İstanbul: İstanbul Tasavvuf ve Mûsikî Araştırmaları Derneği Yayınları, 2016. BELHÎ, A., Esrâr-ı Tevhîd, çev. Neşen Çağıl (Yayına hazırlayan: Yüce Gümüş), İstanbul: Pan Yayıncılık, 2014. -------------, a Sünûhat (Sünûhat-ı İlâhiyye ve İlhâmât-ı Rabbâniye), çev. Neşen Çağıl (Yayına hazırlayan: Yüce Gümüş, İstanbul: İstanbul Tasavvuf ve Musikî Araştırmaları Derneği Yayınları, 2017. BELHÎ, B., b Defter-i Kuyûdât (Belhî Ailesine Ait Özel ve Resmî Yazışmalar), Yayına Hazırlayanlar: Aliye Uzunlar-Arzu Meral, İstanbul: Revak Kitabevi, 2017. ÇETİN, N., “Murâd-ı Buhârî Tekkesi ve Fonksiyonları”, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2, sy. 4, (2015): 5-36. DEĞİRMENÇAY, V., Farsça Şiir Söyleyen Osmanlı Şairleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2013. dergiler.ankara.edu.tr > dergiler (PDF), Rifat Özdemir, “Osmanlı Devleti'nin Tarikat, Tekye ve Zaviyelere Karşı Takip Ettiği Siyaset”, 287 (12.06.2017). dergipark.ulakbim.gov.tr >article>view, Azmi Bilgin, “Tasavvuf ve Tekke Edebiyatı, İlmi Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri”, sy. 1, (1995): 70-71 (05.10.2017). docshare01.docshare.tips >files “Türbeler, Eyüp Sultan Türbeleri” (PDF) (Şeyh Murad Efendi Türbesi), 230-233, (04.07.2017). EL-ANKARAVÎ, A., Mevleviler Yolu, sadeleştiren ve yayına hazırlayan: Mehmet Kanar, İstanbul: Şûle Yayınları, 2012. ER, Ş., Melâmîlik ve Osmânlı Devri Melâmîleri, İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları, 2015. ERAYDIN, S., Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 4. baskı, 1994. ERGUN, S. N., Türk Şâirleri, 1, İstanbul: Bozkurt Basımevi, 1936. ERÜNSAL, İ. E., XV-XVI Asır Bayrâmî-Melâmîliği’nin Kaynaklarından Abdurrahman Elaskerî’nin Mir’âtü’l-Işk’ı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003. ----------------------, 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler Ve Tarikatlar, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1969. EVLİ, K., “Muhammed Burhaneddin-i Belhi Ve Farsça Divanı (Tenkitli Metin)”, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014. FERİK, H. E., “Cumhuriyet Döneminde Bir General: Sadettin Evrin Paşa’nın Tasavvuf Anlayışı”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013. GONDOOZI, H., Yanabi Al’mavadat, motarjam: Moosa Danesh, Mashhad, Albohoos Aleslamie, 1392. GÖÇGÜN, Ö., “Mevlâna ve İnsan”, 1. Milli Mevlâna Kongresi (Tebliğler), Konya: Selçuklu Araştırma Merkezi Yayınları, 3-5 Mayıs 1985, 161-173. GÖLPINARLI, A., Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul: Devlet Matbaası, 1931. ----------------------, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2. baskı, 2006. ----------------------, 100 Soruda Tasavvuf, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 2. baskı, 1985. HAKSEVER, A. C., “Osmanlı’nın Son Döneminde Islahat ve Tarikatlar: Bektâşilik ve Nakşbendîlik Örneği”, Ekev Akademi Dergisi, sy. 38 (2009): 383-415. HASKAN, M. M., Eyüplü Hattatlar, İstanbul, Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2004. httt://ganjoor.net> رباعیات (06.08.2016) IŞIN, E., “Abdülkâdir-i Belhî”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1: 44, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1999. İNAL, M. K., “Son Asır Türk Şairleri (Kemâlü’ş-Şuarâ), “Abdülkâdir Efendi”, 1:31, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınlığı, 1999. İNCEGİL, R., “Abdulkâdir Efendi, Belhi, Seyyid”, İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, 1:171, İstanbul: Tercüman Gazetesi Kültür Yayını, 1982. KAHRAMAN, B., “Burhaneddin-i Belhî’nin Çağatayca Şiirleri”, Turkish Studies (International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic) 4, sy.2, (2009):672-704. ------------------------, Burhâneddîn-i Belhî ve Türkçe Divânı, Konya: Kömen Yayınları, 2012. KARA, M., “Buhara-Bombay-Bursa Hattında Dervişlerin Seyr ü Seferi”, Dîvân İlmî Araştırmalar, sy. 20 (2006): 45-73. -------------, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 14. baskı, 2017. ------------, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları (Tarikatlar/ Tekkeler/ Şeyhler), İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. baskı, 2010. KARADAŞ, C., “İtikadî Görüşleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 20: 516-520, İstanbul: TDV Yay., 1999. KARAKÖSE, S., “Klâsik Edebiyatımızda On Sekiz Bin Âlem Mefhumu”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, sy. 5 (2016): 687- 704. KARAMAN, H., ÇAĞRICI, M., DÖNMEZ, İ. K., ÖZEK, A., GÜMÜŞ, S., TURGUT, A., Kurân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007. KAYA, M., “İslâm Düşüncesindeki Yeri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 20:520-522, İstanbul: TDV Yayınları, 1999. KILIÇ, H., Melâmetin Temel İlkeleri ve Günümüzde Melâmet, İstanbul: İnsan Yayınları, 2008. KILIÇ, M. E., “İbnü’l-Arabî, Muhyiddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 20:493-516, İstanbul: TDV Yayınları, 1999. KILIÇ, R., “Bir Tarikatın Gizli Direnişi: Bayramî Melâmîleri veya Hamzavîler”, Tasavvuf Dergisi, sy. 10 (2003): 251-272. --------------, Osmanlıdan Cumhuriyete Son Dönem Melamileri: Geleneğin Taşınması ve Uyum Meselesi, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005. KINA, N., Dîvân-i Şeyh Seyyîd Abdülkâdir-i Belhî Teshîh u Mukaddime u Ta’likât (Sheikh Abd ol-Qader Balkhi’s Divan Emendation, Introduction, Appendices), Tehran: Haft Vadi, 1397. KINA, N. ve HAJİANNEZAD, A. “Negâhî be Âsâr u Efkâr-i Şeyh Seyyîd Abdülkâdir-i Belhî”, Motâle’ât-i Âsyâ-yi Segîr, Shomare-i 5, (1397): 157-170. KOCA, F., “Osmanlılar Dönemi Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi: Fakılar İle Sofular Mücadelesinin Tarihi Serüveni”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 1 (2002):73-131. KOÇU, R. E., “Abdülkadir Efendi” (Şeyh), 1: 119, İstanbul: Neşriyat Kolektif Şirketi, 1958. KÖSEOĞLU, M. A., a İstanbul’un Yüzleri-81/İstanbul’un 100 Tekkesi, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2016. ------------------------, b “Melâmî Şeyhlerinin İstanbul’da Postnişin Olduğu Tekkeler ve Günümüzdeki Durumları”, Uluslararası Melâmîlik ve Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Tika Kültür Yayınları, 2016, 165-189. ------------------------, “Üsküdar Tekkelerinin Son Şeyhleri”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu 8, Bildiriler, 3, 21-23 Kasım 2014:117-135. KUNT, İ., “Yenikapı Mevlevîhânesî Son Şeyhi Abdülbâkî Mehmed Baykara Dede’nin Enfâs-ı Bâkî’de Bulunan Farsça Şiirleri”, İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Mecmuası, sy.22 (2013): 131-148. KURNAZ, C., Anadolu’da Orta Asyalı Şairler, Ankara: Yargıcı Matbaası, 1997. ----------------, Türkiye-Orta Asya Edebî İlişkileri, Ankara: Akçağ Yayınları, 1999. MAHDÎ, M. Y., “Türk-İslâm Kültür Merkezlerinden Biri Olarak Belh Şehri”, İslâm, Sanat, Tarih, Edebiyat ve Musikîsi Dergisi, sy.18 (2011): 219-241. MEVLÂNA, Şark İslam Klasikleri Mesnevî I, çev. Veled İzbudak, gözden geçiren: Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1995. OCAK, A. Y., Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler (Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve Erkan-Tarikatlar-Edebiyat-Mimari-İkonografi-Modernizm), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. Baskı, 2014. -------------------, “XVI.-XVII. Yüzyıllarda Bayrâmî (Hamzâvî) Melâmîleri ve Osmanlı Yönetimi”, Belleten, sy. 230 (1997): 1-16. ÖZ, Y., a “Afgan Türkistan Muhacirlerinden Süleyman Belhî Ailesi ve “Defter-i Kuyüdat” Fihristi”, Bilig (Türk Düyası Sosyal Bilimler Dergisi), Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Yayını, sy. 23 (2002): 157-188. ----------, “Burhaneddin Belhî Ve Türkçe Mektupları”, Edebiyat Dergisi, sy. 15 (2006): 203-224. ----------, “Nâmeî be Sefîr-i Kebîr-i İrân der İstânbûl”, Âyine-i Mîrâs, Dovre-i Cedîd, Tehran, Shomare-i 29 (1383): 263-273. ----------, b “Süleyman Belhî Ailesi Ve Son Mevlevî Postnişînleri İle Mektuplaşmaları”, Konya, X. Milli Mevlâna Kongresi (Tebliğler), c. 1, Selçuk Üniversitesi Matbaası, 2-3 Mayıs 2002, 149-161. ÖZEL, M., “Son Dönem Osmanlı Tefsir Tarihinden Bazı Portreler II”, İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, sy.16 (2002): 109-149. ÖZEMRE, A. Y., Üsküdar’ın Üç Sırlısı, İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 6. baskı, 2017. ÖZER, Z., “Sarı Abdullah Efendi’nin Cevheretü’l-Bidaye ve Dürretü’n-Nihaye Adlı Eserinde Bayramî-Melâmiler”, Uluslarası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8, sy. 41 (2015): 1361-1368. PANAH, A.,“Gondoozi Balkhi va Yanabi Almavadda Sheikh Sayyed Soleman Balkhi”, Magazin: Ketab va Mah Din, (1381): 82-91, www.noormags.ir >view> articlepage, (18.06.2017). ROSHVANAZADE, Encyclopedia of Farsi-Farsi Literature in Anatolia and the Balkans, Tehran: Ba Sarparastiyi Hasan Anooshe, Ministry of Culture and Islamic Guidance Publishing and Publishing Organization, 1383. SARIKAYA, M. S., “Cumhuriyet Dönemi Türkiye'sinde Dini Tarikat ve Cemaatlerin Toplumdaki Yeri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 3 (1998): 93-102. SUNAR, C., Melâmîlik ve Bektaşîlik, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1975. TANMAN, M. B., “Murâd Buhârî Tekkesi” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 7: 514-516, İstanbul, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1994. TORUN, A. ., “Şeyh Muhammed Murad-ı Buhârî Tekkesi Haziresi Üzerine Bir Değerlendirme”, Vakıflar Dergisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, sy. 34 (2010): 125-161. SAYAR, A. G., Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013. VELİOĞLU, T., Osmanlı’nın Manevi Sultanları, (Şeyh Edebâli’den Dede Paşa’ya), İstanbul: Kapı Yayınları, 2017. www.islamveihsan.com > Tasavvufta Hiçlik Nedir? (05.09.2017). YAZICI, T., “‘Abd-Al-Qader Balkî” (Routledge & Paul Kegan), Encycloaedia Iranica, Volume I, Edited By Ehsan Yarshater, Tahran, 1985. YÜCER, H. M., Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl), İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.