ET-TUHFETÜ’Z-ZEKİYYE Fİ’L-LUGÂTİ’T-TÜRKİYYE’DE FARSÇA SÖZCÜKLER-I

Yıl 2016, Cilt: 64 Sayı: 2, 175 - 188, 31.12.2017

Zühal Ölmez Hamdi Lateef Khairullah

Öz

Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-lugâti’t-Türkiyye Kıpçak Türkçesiyle yazılmış, yabancılara

Türkçe öğretmeyi amaçlayan, döneminin en önemli eserlerinden birisidir.

Arapça-Türkçe sözlük ve gramer olmak üzere iki bölümden oluşan kitabın varak

sayısı 90’dır. Nerede, ne zaman ve kimin tarafından yazıldığı kesin olarak bilinmeyen

eserin ikinci ve son sayfasında yazılan bazı notlara dayanarak 14. yüzyılda yani

Memlûkların son dönemlerinde yazıldığını tahmin etmek mümkündür. Eserde Farsça

sözcükler, Arapça sözcüklerin karşılığı olarak Kıpçak Türkçesine ait sözcüklermiş

gibi gösterilmiştir.

Bu çalışmada Tuhfe’de geçen Farsça sözcükler tespit edilmiş, bu sözcüklerin karşıladıkları

anlamlar ile Osmanlı ve Kıpçak Türkçesindeki biçimleri hakkında bilgi

verilmiştir. Kesin sayı belli olmamakla birlikte 55-60 civarında Farsça sözcük mevcuttur.

Bütün sözcükleri tek bir makalede incelemek yerine bu ilk yazıda a-h sesleri ile

başlayan sözcükler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıpçak Türkçesi, Farsça, Osmanlı Türkçesi, alıntı sözcük

The Persian Words in at-Tuḥfa az-Zakiyya fi’l-luġa at-Turkiyya-I

Öz

Kitāb at-Tuḥfa az-Zakiyya fi’l-luġa at-Turkiyya is one of the most important

books whose purpose is to teach Turkish to foreigners. This book consists of 90 leaves

and two chapters, one is Arabic-Turkish dictionary and the other one is grammar.

Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lugâti’t-Türkiyye’de Farsça Sözcükler-I

Although the author of the book, the date and the place of writing are still unknown,

it’s possible to say that at-Tuḥfa az-Zakiyya fi’l-luġa at-Turkiyya is written in the 14th

century, i.e. the last period of Mamluks, based on the notes on the second and last

pages of the book. The Persian words which are considered as Kipchak words in the

book are given as Turkish equivalents of the Arabic words.

In this article, the Persian words in at-Tuḥfa az-Zakiyya fi’l-luġa at-Turkiyya are

identified and the meanings of those words are presented with their equivalents in

Ottoman Turkish and Kipchak language. The precise number is not certain but about

55-60 Persian words have been identified in at-tuḥfa az-zakiyya fi’l-luġa at-Turkiyya

and the words beginning with a-h are presented in this article.

Anahtar Kelimeler

Kipchak Turkic, Persian, Ottoman Turkish, loanword

Kaynakça

• Azmun, Yusuf (2007), “Türkçe-Farsça Semantik İlişkilerine Genel Bir Bakış”, Türk Dilleri Araştırmaları, c. 17, İstanbul, 23-82.
• Eckmann, János (1965), “Memlûk Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasına Dair”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1964. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 35-41.
• DS II = Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü II, TDK Yayınları, 1965 Ankara.
• DS VII = Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü II, TDK Yayınları, 1974 Ankara
• EDPT = Clauson, Sir Gerard, 1960: Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Maxdī Xān, Facsimile Text, London.
• Ercİlasun, Ahmet B., Ziyat Akkoyunlu (2014), Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri- -Notlar-Dizin, TDK Yayınları, Ankara.
• Gabain, A. von (Çev. Mehmet Akalın) (1988), Eski Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• Halasi-kun, Tibor, (Çev. Musa Salan) (2012), “Kıpçak Türkçesi Filolojisi X: Et-tuhfe ve onun müellifi”, Dil Araştırmaları, sayı:11: 185-195.
• KTS = Toparlı, Recep, Hanifi Vural, Recep Karaatlı, 2003: Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• Lexicon I = Meninski, Franciscus à Mesgnien, 2000: Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae / Lexicon Turcico-Arabico-Persicum. Mit einer Einleitungund mit einem türkischen Wortindex von Stanisław Stachowski, sowie einem Vorwort von Mehmet Ölmez, Simurg Yayıncılık İstanbul.
• Stachowski, Stanisław (1998), Osmanlı Türkçesinde Yeni Farsça Alıntılar Sözlüğü, Wörterbuch der neupersischen Lehnwörter im Osmanisch-Türkischen, yayımlayan: Mehmet Ölmez, Simurg, İstanbul.
• Steingass, Ferdinand (1892), Persian-English Dictionary, New Reprint, Beirut: Librairie du Liban Publishers.
• Tekİn, Talât (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara.
• Tietze, Andreas (2002), Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen, cilt 1, A-E, İstanbul-Wien.
• --------------------, 2009: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen, cilt 2, F-J, İstanbul-Wien.
• TMEN III: Doerfer, Gerhard, 1965: Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. III. Wiesbaden.
• TSl. = Türkçe Sözlük, 11. Baskı, TDK, 2011, Ankara.
• TTS I = XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, A-B, TDK Yayınları, 19882, Ankara.
• TTS II = XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C-D, TDK Yayınları, 1965, Ankara.
• TTS III = XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, , E-İ, TDK Yayınları, 1967, Ankara.
• TTS IV = XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, K-N, TDK Yayınları, 1969, Ankara.
• VeEWT = Räsänen, Martti, 1969: Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
• VeWTD I = R I: Radloff, Wilhelm, 1960: Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Sanktpeter’burg’