Fethiye mosque examples in the Balkans: Thessaloniki, Sofia and Ohrid Hagia Sophias

Year 2021, Volume: 24 Issue: 45, 501 - 526, 30.06.2021

Selçuk Ural

https://doi.org/10.31795/baunsobed.896154

Abstract

For the Ottoman Turks, the Balkan lands have always had an important place. Every concuest in the Balkans, It made a great contribution to the nationatilion of the Ottomans. Thus, the Ottomans could be an effective state in the world with their dominance in the Balkans. From the moment that the Ottomans began to rule in the Balkans, they have implemented the classical zoning and settlement policy. An insentive construction activity was carried out in every region conquered. New imaret, covered bazaars, caravanserais, bridges, mosques, and market places were built. In addition, in every city or town conquered, a tradition of the Turkish-Islamic civilization was tried to be kept alive. This tradition has been named as “the right of conquest. Especially in the most glorious or big temples of the cities that were seized by fighting, the call to prayer has been read. After that, Friday Prayer approachhing was performed here. This method reveals that the city was conquered within the framework of the Turkish-Islamic tradition. Thus, while it was registered that the city was conquered, that temple was inhabited according to the Turkish-Islamic tradition. Thanks to this traditions, of the Ottomans many temples in diffirent geographies have survived until today. In this syudy, Hagia Sophia Mosques in the cities of Sofia, Thessaloniki and Ohrid where this Ottoman tradition was applied in the Balkans were included.

Keywords

Balkans, Rumelia, Hagia Sofia, Concuest, Mosque

Balkanlarda fethiye camisi örnekleri: Selanik, Sofya ve Ohri Ayasofyaları

Abstract

Osmanlı Türkleri için Balkan toprakları her dönemde mühim bir yere sahip olmuştur. Balkanlarda gerçekleşen her fetih, Osmanlıların devletleşme sürecini tamamlamalarında büyük katkı sağlamıştır. Böylece Osmanlılar Balkanlardaki egemenlikleriyle dünyada etkili bir devlet olabilmişlerdir. Osmanlılar Balkanlarda hakimiyet sağlamaya başladıkları andan itibaren de klasik imar ve iskân politikasını uygulamaya koyulmuşlardır. Fethedilen her bölgede yoğun bir imar faaliyeti gerçekleştirilmiştir. Yeni imaretler, bedestenler, kervansaraylar, köprüler, camiler, pazar yerleri inşa edilmiştir. Ayrıca fethi gerçekleştirilen her şehir veyahut kasabada Türk-İslam Medeniyetinin bir geleneği de yaşatılmaya çalışılmıştır. Bu gelenek “fetih hakkı” şeklinde isimlendirilmiştir. Özellikle savaşılarak ele geçirilen şehirlerin en gösterişli veyahut büyük mabedinde ezan okunmuştur. Sonrasında Cuma Namazı da burada kılınmıştır. Bu usul, şehrin Türk-İslam geleneği çerçevesinde fethedildiğini ortaya koymuştur. Böylelikle o şehrin fethedildiği tescillenirken o mabet de Türk-İslam geleneğince iskân edilmiştir. Osmanlıların bu gelenekleri sayesinde farklı coğrafyalardaki birçok mabedin günümüze kadar ayakta kalabilmiştir. Bu çalışmada da Balkanlarda bu Osmanlı geleneğinin uygulandığı Sofya, Selanik ve Ohri şehirlerindeki Ayasofya Camileri yer almıştır.

Keywords

Balkanlar, Rumeli, Aya Sofya, Fetih, Cami

References

• I.Arşiv Vesikaları Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, MAD.d.55.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, MAD.d.5625.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, TKGM.TADB.TTD.186
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, TT.d.370.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, TT.d.403.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, TT.d.492.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, D.BMK.SMM.D.6
• II. Yayınlanmış Defter ve Vesikalar 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566) (1994), Divan-ı Hümayun Sicilleri Dizisi II, Yayın No 21, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, (BOA), Ankara.
• 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565) (1995), Divan-ı Hümayun Sicilleri Dizisi III, Yayın No 28, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, (BOA), Ankara.
• 167 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rum-İli Defteri (937/1530) (2003), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, (BOA), Ankara.
• III.Araştırma Eserler Acaroğlu, M. T. (2000). Balkanlarda Türkçe Yer Adları Kılavuzu. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Acun, F. (2002). “A Portrait of The Ottoman Cities”. Muslim World, C.XCII, S.3/4, 255-285.
• Adıyeke, N. (1999). “Islahat Fermanı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Gayrimüslimlerin Yaşantılarına Dair”. Osmanlı içinde (ss.255-261). Güler Eren (Ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Anagnostis, J. (1989). Selanik’in Son Zaptı Hakkında Bir Tarih Sultan II.Murad Han Dönemine Ait Bir Bizans Kaynağı (M.Delilbaşı, Çev.). Ankara: TTK Yayınları. (1973)
• Aruçi, M. (2003). Ohri. Diyanet İslam Ansiklopedisi (c..33, s.330-332). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ayverdi, E. H. (2000). Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri (Yugoslavya, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk). (2. Bs.). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Balta, E. (2009). Serez. Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.36, s.556-558). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Başar, F. (1991). Osmanlı Kaynaklarına Göre Osmanlı-Bizans Münasebetleri. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Baykara, T. (2000). Osmanlı Devleti Şehirli Bir Devlet Midir?. Yeni Türkiye Dergisi, 6, (32), 371-378.
• Bayrak, M. (2016). Makbul/Maktul İbrahim Paşa Vakfı; Selanik ve Kavala İle Diğer Yerlerde Bulunan Hayratı. Türk Kültürü incelemeleri Dergisi, (35), 1-65.
• Bilecik, G. (2015). Sofya’da Günümüze Ulaşan Osmanlı Mimari Eserleri. Yeni Türkiye Dergisi, II, 1916-1927.
• Cahen, C. (1990), İslamiyet. (E. N. Esendor Çev.). Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Cansever, T. (1996). Osmanlı Şehri. V.Akyüz (ed.), İslam Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler 1 içinde (373-388). İstanbul: İlke Yayınları.
• Danişmend, İ.H. (1947). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. (c.I), İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Delilbaşı, M. (1987). Selanik ve Yanya’da Osmanlı Egemenliği. Belleten Dergisi, 51 (199). 75-106.
• Dimovski, G. C. (2000). XVI-XV vek Zavladuvanye na Bitola od Türçite. Bitola.
• Dukas, F. (1956). Bizans Tarihi. (L.Mirmiroğlu, Çev.). İstanbul: İstanbul Enstitüsü Yayınları. (1922).
• Ercan, Y. (1989). Osmanlı İmparatorluğunda Bulgarlar ve Voynuklar. Ankara: TTK Yayınları.
• Ergenç, Ö. (1979). Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerindeki Bazı Düşünceler. (E. Akurga Haz.). VIII. Türk Tarih Kongresi 1976 - Ankara: Bildiriler (65-76). Ankara: TTK Basımevi.
• Eyice, S. (2001). Kasımiye Camii. Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.24, s.553-554). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (2000). İbrahim Paşa Camii. Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.21, s.553-554). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1998). Hortaci Süleyman Camii. Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.18, s.244-245). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1991). Ayasofya Camii (Selanik). Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.4, s.221-222). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1991). Ayasofya Camii (Bulgaristan), Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.4, s.221-222). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1991). Ayasofya. Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.4, s.206-210). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1965). Ohri’nin Türk Devrine Ait Eserleri. Vakıflar Dergisi, (VI), 135-146.
• Eyice, S. (1954). Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, XI, 157-188.
• Faroqi, S. (2000). Osmanlı’da Kentler ve Kentliler. (N.Kalaycıoğlu Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gradeva, R. (2016). Late Antique Church Building in Ottoman Sofia. M. Hartmuth (ed.), Proceedıngs Of A Workshop Held In Istanbul: 11-12 May 2012 – Bildiriler (167-193). Leıden: Nederlands Instıtuut Voor Het Nabıje Qousten.
• Gradeva, R. (1994). Ottoman Policy towards Christian Church Buildings. Etudes Balkaniques. (4), 15-36.
• Gökbilgin, M.T. (1996). Selanik. İslam Ansiklopedisi (c.X, s.337-349). İstanbul: MEB Basımevi.
• Halaçoğlu, Y. (1992). Bulgaristan, Osmanlı Dönemi. Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.6, s.396-399). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hoca Sadeddin Efendi (1979). Tacü’t Tevarih. (İ. Parmaksızoğlu, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İbrahimgil, M. Z. (2013). Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Ohri Sancağı. Sanat Tarihi Dergisi, XXII (1), 107-129.
• İnalcık, H. (1986). Bulgaria. Encyclopaedia İslam. (v.1, s.1302-1304). Leıden.
• İnalcık, H., Arı, B. (2005). Türk-İslam Osmanlı Şehirciliği ve Halil İnalcık’ın Çalışmaları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3 (6), 27-56.
• İnalcık, H. (1993). Türkler ve Balkanlar. BAL-TAM Türklük Bilgisi 3, 20-44.
• İnalcık, H. (1979). Murad II. İslam Ansiklopedisi (s.598-615). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İnalcık, H. (1973). The Ottoman Empire The Classic Age 1300-1600. (C.İmber, N. Itzkowitz Çev.). London: Weidenfeld and Nicolson.
• İnbaşı, M. (2002). Makedonya’da Osmanlı Hakimiyeti Değişen ve Değişmeyen Kimlik, Makedonya Sorunu Dünden Bugüne. (M.Hatpoğlu Der.). Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları.
• Jireçek, K. (1923), İstorija Sırba., Kn, II, Beograd, 78-80.
• Jorga, N. (2005). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. (N. Epçeli Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Kahraman, S. A., Dağlı, Y., Dankoff, D. (2011). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. İstanbul: YKY Yayınları.
• Karagöz, M. (1999). Osmanlı’da Şehir ve Şehirli Mekân İskân Beşeri Münasebetler. Ankara: Osmanlı Yeni Türkiye Yayınları.
• Kenanoğlu, M. (2004). Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kermeli, E. (2010), Ebu’s-Suud’a Göre Kilise Vakıfları, Osmanlı Hukukundaki Teori ve Pratiği, Ö.Özcan (Çev.). Vakıflar Dergisi, 34, 165-175.
• Kiel, M. (2009). Selanik. Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.36, s.352-357). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kiel, M. (1995). Okhrid. Encyclopedia İslam. (c.VIII, s.164-168). Leiden.
• Kiel, M. (1985), Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period. Netherlands: Assen/Maastricht.
• Koyuncu, A. (2015). Sofya’da Osmanlı Mimari Mirasının Tasfiyesi (1878-1908). XVI. Türk Tarih Kongresi: 20-24 Eylül 2010 – Ankara: Bildiriler (113-145). Ankara: TTK Yayınları.
• Koyuncu, A. (2014). Osmanlı Devleti’nde Kilise ve Havra Politikasına Yeni Bir Bakış Çanakkale Örneği. Çanakkale Araştırmaları, 12, (16), 35-88.
• Koyuncu, N. (2014). Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Din ve Vicdan Hürriyetleri Bağlamında Mabedlerin Hukuki Statüsü. Ankara: Adalet Yayınları.
• Köse, O. (2006). Bulgaristan Emareti ve Türkler (1878-1908). Turkısh Studies/Türkoloji Dergisi, (2), 237-272.
• Kuzmanovski, R. (2007), The Church of St.Sophia. Macedonian Cultural Haritage, Ohrıd World Heritage Sıte, Ministry of Culture of the Republic içinde (56-60) Skopje: Macedonia, Culturel Heritage Office.
• Lory, B, Popoviç A. (1999). Balkanların Kavşağındaki Manastır. Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri. P.Dumount, F.Georgean (Ed.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Lowry, H. W. (2008). Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi. A.Cemal (Çev.). İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları.
• Marsel, A., Süsheim, K. (1979). Ayasofya. İslam Ansiklopedisi (c.II, s.47-55). İstanbul: MEB Basımevi.
• Mazower, M. (2007). Selanik Hayaletler Şehri Hıristiyanlar, Müslümanlar ve Yahudiler, G. Ç. Güven (Çev.). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Neşri, M. (1957), Kitab-ı Cihannüma. F.Reşit Unat, M.Ali Köymen (Yay. Haz.). Ankara: TTK Basımevi.
• Öz, M. (2005). Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kenti. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3 (6), 57-88.
• Özkan, S. H. (2016). Balkanlarda Bir Osmanlı kenti Sofya (1385-1878). Avrasya Etüdleri Dergisi (50), 279-314.
• Refik, Ahmed (1988), Onuncu Asr-ı Hicri’de İstanbul Hayatı (1495-1591). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Serafimova, A. (2009), Holy Sophıa, Macedonian Cultural Haritage, Ohrıd World Heritage Sıte, Ministry of Culture of the Republic içinde (72-79) Skopje: Macedonia, Culturel Heritage Office.
• Serafimova, A. (2008), Saınt Sophıa In Ohrıd, Macedonian Cultural Haritage, Ohrıd World Heritage Sıte, Ministry of Culture of the Republic içinde (200-205) Skopje: Macedonia, Culturel Heritage Office.
• Stoyanovski, A. (1974). XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar Makedonya’nın Osmanlı Hakimiyetinde İdari Taksimatı. İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, 213-230
• Sümer, F. (1980). Oğuzlar. (3. Bs.). İstanbul: Ana Yayınları.
• Şahin, İ. (2009). Sofya. Diyanet İslam Ansiklopedisi (c.37, s.344-348). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şentürk, M. H. (1993), Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Devrinde Rumeli’de Uyguladığı İskân Siyaseti Ve Neticeleri. Belleten LVII, (218). 89-112.
• Tursun Bey (1977). Tarih-i Ebul Feth, M.Tulum (Haz.). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Tarihi, (5. Bs.). Ankara: TTK Basımevi.
• Yahya, M. (2001), Makedonya’da Türk Varlığı. Dış Politika Kültür ve Tarih Araştırma Dergisi, (2), 20-22.
• Yalçın, E. (2009). Türk-Bulgar Ortak Kültürü. Atatürk Y