Zoologie Médicale’den ʿİlm–i Ḥayvānāt–ı Ṭıbbī’ye Osmanlı Bilim Literatüründe Tıbbî Zoolojinin Karşılaştırmalı Tarihi

Year 2025, Volume: 1 Issue: 2, 73 - 115, 30.06.2025

Ahmet Göksu , Yasemin Biçer

https://doi.org/10.5281/zenodo.15827177

Abstract

Bu makale, Osmanlı ilmî ve eğitim ortamında ʿilm–i ḥayvānāt–ı tıbbī (tıbbi zooloji) disiplininin oluşumunu ve gelişimini ele almaktadır. Özellikle 19. yüzyılın ortalarından 20. yüzyılın başlarına kadar olan dönemde tıp, baytarlık ve eczacılık gibi uygulamalı bilim dallarının müfredatında okutulan ders kitapları incelenerek, daha önce Osmanlı eğitim sisteminde yer al-mayan zooloji (ʿilm–i ḥayvānāt) dersinin kurumsallaşma süreci ortaya konmaktadır. Bu bağlamda genel zooloji kitapları ile tıbbi zooloji kitapları arasındaki temel farklar Macarlı Abdullah Bey (ö. 1874), Hüseyin Remzi (ö. 1896), Hulūsi b. Rāşid (ö. 1936) ve İsmāil Hakkı Bey’in (ö. 1939) kaleme aldığı ʿilm–i ḥayvānāt–ı tıbbī ile ilgili eserler bağlamında değerlendirilmektedir. Makalede, söz konusu eserlerin konu dizilişi, sınıflandırma anlayışı ve pratik tıbbī meselelere (örneğin parazitoloji) yaklaşımı karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Bu inceleme, Osmanlı müelliflerinin özellikle Fransız Zoologie Médicale başta olmak üzere Avrupa’daki bilimsel gelişmeleri nasıl yakından takip ettiklerini ve bu bilgileri yerel pedagojik ihtiyaçlara uyarlayarak nasıl yeniden ürettiklerini göstermektedir. Bu eserler yalnızca çeviri değil, aynı zamanda özgün katkılar içeren ve kurumsal eğitimin bir parçası olan metinlerdir.

Keywords

ʿİlm–i Ḥayvānāt–ı Tıbbī, Osmanlı Bilim Tarihi, tıbbî zooloji, parazitoloji, zooloji

From Zoologie Médicale to ʿIlm–i Ḥayvānāt–ı Ṭıbbī A Comparative History of Medical Zoology in Ottoman Scientific Literature

Abstract

This article examines the formation and develop¬ment of the discipline of ʿIlm-i Ḥayvānāt-ı Ṭıbbī (medical zoolo¬gy) within the scientific and educational context of the Ottoman Empire. By analyzing textbooks used in applied sciences such as medicine, veterinary science, and pharmacy from the mid–19th century to the early 20th century, the study reveals the process of institutionalizing of zoology (ʿilm–i ḥayvānāt) as a newly introduced subject in Ottoman curricula. It particularly focuses on the works of Macarlı Abdullah Bey (d. 1874), Hüseyin Remzi (d. 1896), Hulūsi ibn Rāşid (d. 1936), and İsmāil Hakkı Bey (d. 1939) to identify the main distinctions between general zoology books and medical zoology texts. The article offers a comparative analysis of these works in terms of content structure, classification methods, and their treatment of practical medical issues, such as parasitology. This study demonstrates how the Ottoman authors closely followed European scientific developments, especially the French Zoologie Médicale tradition, and adapted this knowledge to meet local pedagogical needs. These texts are not merely translations, but original scholarly contributions that reflect the integration of scientific knowledge into formal institutional education.

Keywords

ʿIlm–i Ḥayvānāt–ı Ṭıbbī, History of Science in the Ottoman Empire, Medical Zoology, Parasitology, Zoology

References

• Akpınar, Mahmut. “Bir Saray Hekiminin Serencamı: İstefanaki Karatodori (1789– 1867)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (2010), 173–184.
• Arnold, David. “Cholera and Colonialism in British India”. Past & Present 113 (1986), 118–151.
• Ataç, Galip. Tıp Eğitim Tarihçesi. Trans. Cem Hakan Başaran. Ankara: Nobel Tıp Kita¬pları, 2017.
• Blanchard, Raphaël Anatole Émile. Traité de zoologie médicale. 2 vols. Saint–Germain: J.–B. Baillière et Fils, 1889–1890.
• Bocquillon, Henri Théophile. Manuel d’histoire naturelle médicale. Paris: Germer Baillière, 1866.
• Brandt, Johann Friedrich. Medizinische Zoologie oder getreue Darstellung und Beschrei¬bung der Thiere, die in der Arzneimittellehre in Betracht Kommen. Berlin: Hirschwald, 1829.
• de Rycke, Jean. Raphaël Blanchard (1857–1919), Pionnier de la médecine coloniale. Tours: Académie des sciences, arts et belles–lettres de Touraine, 2022.
• Gervais, Paul. Zoologie médicale: exposé méthodique du règne animal basé sur l’anatomie, l’embryogénie et la paléontologie. 2 vols. Paris: Baillière, 1859.
• Hegner, Robert W. “Medical Zoology and Human Welfare”. Science 60 (1924), 551–558.
• Hüseyin Remzi. ʿIlm–i Ḥayvānāt. İstanbul: Mekteb–i Ṭıbbiyye–i Şâhâne Matbaası, 1290/1873.
• Hüseyin Remzi. ʿIlm–i Ḥayvānāt–ı Ṭıbbiyye. 3 vols. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1311/1893.
• Ibn Rāşid, Hulūsi. ʿIlm–i Ḥayvānāt–ı Ṭıbbiyye. İstanbul: Mekteb–i Ṭıbbiyye–i Askeri¬yye–i Şâhâne Matbaası, 1902.
• İshakoğlu, Sevtap. “1900–1946 Yılları Arasında Darülfünun ve İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde Botanik, Zooloji ve Jeoloji Eğitimi.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları (1998), 319–348.
• İsmāil Hakkı. ʿIlm–i Ḥayvānāt–ı Ṭıbbiyye ve Zirāʿiyye. İstanbul: Matbaa–i Âmire, 1910.
• Michigan State University College of Veterinary Medicine. “Rinderpest and the First Vet¬erinary School”. Accessed in May 2024. https://cvm.msu.edu/vetschool–tails/rin¬derpest–and–the–first–veterinary–school
• Miralay Macarlı Abdullah Bey, Fenn–i Ḥayvānāt–ı Ṭıbbiyye, trans. Miralay Ali Raşid Bey, İstanbul: Mekteb–i Ṭıbbiyye–i Şâhâne Matbaası, 1293/1876.
• Okka, Berrin. “Hirudotherapy from Past to Present”. European Journal of Basic Medical Sciences (2013), 61–65.
• Raillet, Louis–Joseph Alcide. Éléments de zoologie médicale et agricole. Paris: Asselin et Houzeau, 1885.
• Richard, Achille. Éléments dʼhistoire naturelle médicale contenant des notions générales sur lʼhistoire naturelle, la description de tous les aliments, médicaments ou poisons tirés des végétaux et des animaux. Paris: Baillière, 1849.
• Stephenson, John. Medical Zoology and Mineralogy: Illustrations and Descriptions of the Animals and Minerals Employed in Medicine. London: J. Wilson, 1832.
• Subhi Edhem. Nevsāl–i Bayṭārī. eds. Seda Tan and Savaş Volkan Genç. trans. Seda Tan. İstanbul: Liberus Kitap, 2024.
• Rıza Tahsin. Mirʾāt–ı Mekteb–i Ṭıbbiyye. İstanbul: Dersâdet Kader Matbaası, 1328/1911.
• Unat, Ekrem Kadri. Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Zoolojisi ve Parazitoloji. İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, 1970.
• –––. “Macarlı Miralay Dr. Abdullah Bey’in Hayatı ve Türk Tıp Zoolojisindeki Yeri”. Türk Mikrobiyolojisi Cemiyeti Dergisi (1975), 7–18.
• –––. “Türkçe Tıp Zoolojisi ve Parazitolojisi Kitapları Dolayısıyla”. Türk Mikrobiyoloji Ce¬miyeti Dergisi (1977), 73. Yıldırım, Nuran. “Tıbhâne–i Âmire’den Dârülfünûn’a İstanbul Tıp Fakültesi’nde Fizyo¬loji”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları (2024), 289–367.