Mütekavvim Mal Tasavvurunun Temel Belirleyicisi Olarak “Müntefe‘un Bih” Kavramı ve Bazı Satış İşlemlerine Etkisi -Hanefî Ve Şâfiî Mezhebi Özelinde Bir İnceleme-

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 477 - 508, 31.03.2025

Ali Haydar Bölükbaşı

https://doi.org/10.33415/daad.1582144

Öz

Başta Hanefî mezhebi olmak üzere, “mütekavvim mal” kavramının en önemli kıstaslarından biri, müntefe‘un bih, yani “hukuken faydalanılabilir” olmadır. “Müntefe‘un bih” kavramının müstakil olarak tüm yönleriyle çalışmaya konu edilmesi, İslam hukukunun “meşru mal” tasavvurunu ortaya koyma açısından önem arz etmektedir. Konu, Hanefî ve Şâfiî mezhebi çerçevesinden ele alınmış olup, müntefe‘un bih kavramını esas kabul etmeleri açısından, Hanefî doktrin görüşleri noktasında daha çok detaya girilmiştir Araştırma büyük oranda satım akdini ilgilendirdiği için, birkaç farklı akit dışında teori, bey‘ akdi üzerinden inşa edilmeye çalışılmıştır.
Çalışmanın amacı; mütekavvim mal kavramının sınırlarını, bir malın mütekavvim kabul edilmesinde necisliğin mutlak kriter olup olmayacağını ve müntefe‘un bih kavramının bazı akitlerin sıhhatini belirlemedeki etkisini ortaya koymaktır. Araştırma, Hanefi-Şâfiî fürû literatüründe; “müntefe‘un bih”, “mütekavvim” ve “mâliyyet” gibi kavramlar üzerinden detaylı kavram taramaları neticesinde ortaya konulmuş ve yakın zamanda yapılmış çalışmalarla zenginleştirilmiştir. Araştırmanın sonucunda, “müntefe‘un bih” kavramına, meselelerin çözümünde temel bir ilke olarak genişçe yer veren mezhebin Hanefîler olduğu gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefi, Mütekavvim Mal, Müntefe‘un bih, Faydalanılabilir

The Concept of “Muntafa‘un Bih” as a Basıc Determınant of The Concept of Mutekawim Goods and İts İmpact on Some Sales Transactıons -an Examınatıon Specıfıcally on Hanafi and Shafi‘i Madhhabs-

Öz

One of the most important criteria of “mutekawim goods”, especially in the Hanafi school of jurisprudence, is muntafa‘un bih, that is, being “legally usable”. The study of the concept of “muntafa‘un bih” in all its aspects is important in terms of revealing the conception of “legitimate property” in Islamic law. The subject has been dealt with within the framework of the Hanafi and Shafi‘i madhhabs, and the Hanafi doctrine has gone into more detail in terms of its views in terms of accepting the concept of muntafa‘un bih as a basis. Since the research is mostly concerned with the contract of sale, the theory has been tried to be built on the sale contract, except for a few different contracts.
The study aims to reveal the boundaries of the concept of mutekawim goods, whether impurity is an absolute criterion for a goods to be considered movable, and the effect of the concept of muntafa‘un bih in determining the validity of some contracts. The research is based on a detailed conceptual review of the Hanafi-Shafi‘i doctrine on the concepts of “muntafa‘un bih”, “mutakawwim” and “māliyyah” and enriched with recent studies. As a result of the research, it has been observed that the Hanafis are the madhhab that extensively includes the concept of “muntafa‘un bih” as a basic principle in the solution of issues.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hanafi, Mal-Al-Mutakawim, Muntafa‘un bih, Legally Usable

Kaynakça

• Ali Haydar Efendi, Küçük. Dürerü’l-hükkâm Şerhu Mecelleti’l-ahkâm, 4 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Aynî, Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2000.
• Bâbertî, Muhammed b. Muhammed. el-‘İnâye Şerhu’l-Hidâye, 10 Cilt. Mısır: Mustafa Bâbî Matb., 1970.
• Bardakoğlu, Ali. “Hırsızlık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/384-396. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Bardakoğlu, Ali.“Bey‘”, TDV İslam Ansiklopedisi, 16/13-19, Ankara: TDV Yay., 1992.
• Baysa, Hüseyin. “Necis Şeylerin Faydalanılabilirlik Bağlamında Fıkhi Açıdan Değerlendirilmesi”, Marife, 18/2, 2018.
• Bilicioğlu, İlknur Yaşar. İslam Hukukunda Nitelikleri İtibariyle Satım Akdine Konu Olamayan Mallar. İstanbul: Marmara Üniversitesi. SBE Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. y.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Burhânuddîn el-Buhârî, Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtü’l-Burhânî, 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• Büceyrimi, Süleyman b. Ahmed. Tuhfetü’l-habîb ‘alâ Şerhi’l-Hatîb, 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah. 20 Cilt. Nihâyetü’l-matlab, t.y. Dârü’l-Minhâc, 1427/2007.
• Dalgın Nihat. “İslam Hukukuna Göre Satım Sözleşmesi Açısından Mal Kavramı”, On Dokuz Mayıs Üniversitesi Dergisi, (11/11), (Mart, 1999), 97-128.
• Dâmâd Efendi, Abdurrahman b. Muhammed. Mecma‘u’l-enhur, 2 Cilt. İstanbul: Matbaâi Âmire, 1318.
• Dârekutnî, Ali b. Ömer. es-Sünen, 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as. es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yay., 1981.
• Muhammed Ebû Zehre, el-Milkiyye ve Nazarariyyetü’l-‘akd, (t.y.: Dârü’l-Fikri’l-Aârabî, t.y.) 48.
• Gaznevî, Ömer b. İshâk. El-Ğurretü’l-Münife, t.y.: Müessesetü’l-kütüb, 1406/1986.
• Hacak Hasan. “Mal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yay., 2003) 27/461-465.
• Haddâdî, Ebû Bekir b. Ali. el-Cevheretü’n-Neyyire, 2 Cilt. t.y.: Matbaâtü’l-Hayriyye, 1322.
• Hatip eş-Şirbinî, Muhammed b. Ahmed. el-İkna‘, 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, t.y.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn. Reddü’l-Muhtâr, 6. Cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1386/1966.
• İbn Nüceym, Ömer b. İbrahim Sirâcuddîn. en-Nehrü’l-fâik, 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2002/1422.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim. Bahrü’r-râik, 8 Cilt. Dârü’l-Kütübi’l-İslâmî, 7/301.
• İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdülvahid. Fethü’l-Kadîr, 8 Cilt. Mısır: Mustafa Bâbî Matb., 1389/1970.
• Kasânî, Ebû Bekir b. Mes‘ûd. Bedâi‘ü’s-sanâi‘, 7 Cilt. Mısır: Şirketü’l-matbu‘ât, 1328.
• Liv, Cemil. “Ticari Ürünlerde Mütekavvim Olma Şartının Fıkhi Açıdan Değerlendirilmesi”, İhya, 8/2 (Temmuz 2022) 602-619.
• Liv Cemil. “İslâm Hukuku Açısından Nft ve Metaverse Ürünlerin Satım Sözleşmesine Konu olması”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 22/2, (2022), 1055-1086.
• Mâverdî, Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr, 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1419/1999.
• Merginânî, Ali b. Ebi Bekir. El-Hidaye, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-‘Ârabî, t.y.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr, 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, t.y.
• Molla Ali el-Kârî, Ali b. Sultan. Fethu Bâbi’l-İnâye, 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkâm, 1997/1418.
• Molla Hüsrev, Dürerü’l-hükkâm Şerhu Ğureri’l-ahkâm, 2 Cilt. Dâru İhyâi’l-kütübi’l-Arabî.
• Nevevî, Muhyiddîn b. Şeref. el-Mecmû‘, 9 Cilt. Kahire: Dârü’t-Tibâatü’l-münîre1347.
• Özpolat İbrahim. “Hanefi Fıkıh Literatüründe Mütekavvim Mal Kavramının Hak ve Menfaatler ile İlişkisi”, İdrak Dini Araştırmalar Dergisi, (2/1), (Haziran 2022), 117-146.
• Remlî, Muhammed b. Ebu’l-Abbâs. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ Şerhi’l-Minhâc, 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1984.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsut, 31 Cilt. Beyrut: Dârü’s-Saâde, t.y.
• Sığnâkî, Hüseyin b. Ali. en-Nihâye Fi Şerhi’l-Hidâye, 25 Cilt. Medine: Merkezü’d-dirâsât, 1438.
• Şeybânî Muhammed b. Hasan. el-Asl, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Camiü’s-sağîr, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1406.
• Tahtavî, Ahmed b. Muhammed. Haşiyetü’t-Tahtavî ‘alâ Merâki’l-Felâh, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Zerkâ Mustafa Ahmed. el-Medhal İlâ Nazariyyeti’l-‘İltizâmi’l’amme, Şam: Dârü’l-Kalem, 1999.
• Zeylaî, Osman b. Ali. et-Tebyînü’l-hakâik, 6 Cilt. Bulâk: Matbaâtü’l-kübrâ, 1314.