Türkiye’de Kırsal Kalkınma Planlaması Aracılığıyla Neoliberal Öznenin İnşası

Year 2024, Issue: 18, 1 - 17, 31.01.2024

Öykü Şafak Çubukçu

https://doi.org/10.29157/etusbed.1390995

Abstract

Türkiye'de tarım sektöründe neoliberal politikaların uygulanması kırsal nüfus açısından olumsuz sonuçlar doğurmuş ve bu durum kırsal kalkınma politikalarında değişiklik yapılmasını zorunlu kılmıştır. Bu çalışma, yeni politika biçiminin kırsal alanda neoliberal öznenin inşasını içerdiğini ileri sürerek literatüre katkı sağlamaktadır. Çalışmanın amacı bu süreçte planlamanın dinamiklerini analiz etmektir, çalışmanın yöntemi ise neoliberal öznellik odaklı eleştirel bir bakış açısıyla ulusal ve bölgesel kalkınma planlarının niteliksel analizini içermektedir. Ayrıca, ortaya çıkan kırsal aktörler olarak kadınların yeri de incelenmektedir. Yeni politikalar, kırsal aktörleri ekonomik açıdan daha gelişmiş bölgelere göç etmeye zorlamak yerine, bireylerin kendi bağlamları içerisinde dönüşümlerini teşvik etmektedir. Bu, kırsal kesimdeki bireyleri, bu çalışmada da gösterildiği gibi, piyasa dinamikleriyle uyumlu gerekli becerileri kazanmaya itmektedir. Beşerî sermayelerine yatırım yaparak istihdam edilebilirliklerini ve girişimcilik kapasitelerini geliştirmeleri beklenmektedir. Çalışma aynı zamanda devletin sorumluluğu hem bireylere hem de yerel kurumlara devrederek ve aynı zamanda farklı bölgesel uygulamaların ulusal düzeyde uyumlaştırılmasını sağlayarak kolaylaştırıcı bir rol oynadığını da ortaya koymaktadır.

Keywords

Kırsal Kalkınma, Neoliberal Özne, Planlama, Türkiye, Toplumsal Cinsiyet

Construction of the Neoliberal Subject through Rural Development Planning in Turkey

Abstract

The implementation of neoliberal policies in the agricultural sector in Türkiye has yielded adverse consequences for rural population, which necessitated a change in rural development policies. This study contributes to the literature by asserting that the new form of policies involves construction of the neoliberal subject in rural areas. The objective is analysing the dynamics of planning in this process, the method includes a qualitative analysis of national and regional development plans from a critical lens focused on neoliberal subjectivity. Furthermore, it examines the place of women, as emerging rural actors. Under new policies, rather than compelling rural actors to migrate to economically more developed regions, individuals are encouraged to transform within their own context. This leads rural individuals to acquire the requisite skills aligned with market dynamics, as evidenced in this study. They should enhance their employability and entrepreneurial capacities, by investing in their human capital. The study also reveals that the state plays a facilitating role, by shifting responsibility to both individuals and local institutions, while also ensuring the harmonization of diverse regional practices at the national level.

Keywords

Rural Development, Neoliberal Subject, Planning, Turkiye, Gender

References

• Acar, S. (2018). Kırsal Bölge Kadın Girişimciliği Bağlamında Bartın Kadınlar Pazarı (Galla Bazarı). İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7(2), pp. 1097-1123.
• Acar, Z. M., & Çağlar, N. (2019). Kırsal Alanda Kadın Girişimciliği: Batı Akdeniz Bölgesinde TKDK'dan Hibe Alan Kadınlar üzerinde bir Araştırma. MAEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(30), pp. 902-920.
• Aerni, P. (2007). Editorial: Agriculture in Turkey – Structural Change, Sustainability and EU-compatibility. International Journal of Agricultural Resources, Governance and Ecology, 6(4/5), pp. 429-439.
• Allen, F., & Özcan, N. (2006). Synthesis Report on Rural Development in EU – Turkey. Retrieved from https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/resources/docs/a_di_ces77-2006_di_en.pdf
• Aslan, S., Demirhan, Y., & Ertaş, M. (2016). Avrupa Birliği Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı Kırsal Kalkınma Bileşeni (IPARD I) ve Mardin İline Etkileri. Akademik Yaklaşımlar Dergisi, 7(1), pp. 232-254.
• Aydın, Z. (2010, April). Neo-liberal Transformation of Turkish Agriculture. Journal of Agrarian Change, 10(2), pp. 149-187.
• Bakay, M. E., Müftüoğlu, M., Nalbantoğlu, A., & Çoçan, E. (2020). Kırsal Kesimlerdeki Kadın Girişimciliği ve Girişimci Kadınların Karşılaştıkları Sorunlar Üzerine Nitel Bir Araştırma: Manisa-Demirci Örneği. Journal of Yasar University(15), pp. 295-306.
• Başaran, M., & Ateş, A. (2019). Kırsal Kalkınmanın Sağlanmasında Kadın İstihdamı: Afyonkarahisar Gazlıgöl Termal Turizm Bölgesi Araştırması. Journal of Yasar University, 14(54), pp. 87-95.
• BEBKA. (2011). Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı - Bursa Eskişehir Bilecik Bölge Planı 2010-2013. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• BEBKA. (2015). Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı - Bursa Eskişehir Bilecik Bölge Planı (2014-2023). Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• Becker, G. S. (1992). Human Capital and the Economy. Proceedings of the American Philosophical Society, 136(1), pp. 85-92.
• Bilgiç, D. N. (2020). Yeni Bir Kırsal Kalkınma, Bilindik Bir Kırsal Annelik: Ticarileşen Yöresel Yemeklerin Toplumsal Cinsiyet Rollerine Etkisi. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 40(1), pp. 79-108.
• Boserup, E. (2013). Woman's Role in Economic Development. Routledge.
• Boyacıoğlu, E. Z. (2014). Kırsal Turizmde Kadın Girişimciliği: Edirne Örneği. Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 4(2), pp. 82-90.
• Brigg, M. (2006). Disciplining the Developmental Subject: Neoliberal Power and Governance through Microcredit. In J. L. Fernando (Ed.), Microfinance: Perils and Prospects (pp. 66-84). London: Routledge.
• Burchell, G., Gordon, C., & Miller, P. (Eds.). (1991). The Foucault Effect: Studies in Governmentality. University of Chicago Press.
• Chandler, D., & Reid, J. (2016). The Neoliberal Subject: Resilience, Adaptation and Vulnerability. Rowman & Littlefield Publishers.
• Christiaens, T. (2019). The Entrepreneur of the Self beyond Foucault's Neoliberal Homo Oeconomicus. European Journal of Social Theory, 20(10), pp. 1-19.
• Civelek, M., Dalgın, T., & Çeken, H. (2014). Agro-Turizm ve Kırsal Kalkınma İlişkisi: Muğla Yöresindeki Agro-Turizm Alanlarında Bir Araştırma. Turizm Akademik Dergisi, 1(1), pp. 15-28.
• DAs. (2023a). Bölgesel Kalkınma. Retrieved from Development Agencies - Kalkınma Ajansları: https://www.ka.gov.tr/sayfalar/bolgesel-kalkinma-ve-ulkemizde-bolgesel-kalkinma-politikalarinin-gelisim-sureci--22
• DAs. (2023b). Tarım ve Kırsal Kalkınma. Retrieved from Development Agencies - Kalkınma Ajansları: https://ka.gov.tr/sayfalar/tarim-ve-kirsal-kalkinma--29
• Dean, M. M. (1999). Governmentality: Power and Rule in Modern Society. Sage.
• Demirbük, M., & Ayyıldız, B. (2021). Kırsal Kalkınma Projelerinde Hibe Programından Yararlanmayı Etkileyen Faktörlerin Değerlendirilmesi: Karaman İli Sarıveliler Örneği. Anadolu Tarım Bilimleri Dergisi(36), pp. 34-44.
• Dixon, J., Gulliver, A., & Gibbon, D. (2001). Farming Systems and Poverty: Improving Farmers' Livelihoods in A Changing World.
• DOKA. (2011). Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı - TR90 Doğu Karadeniz Bölge Planı 2010-2013. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• DOKA. (2015). Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı - TR90 Doğu Karadeniz Bölge Planı (2014-2023). Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• DOKA. (2019). Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı - Doğu Karadeniz Coğrafi İşaret Stratejisi Araştırma Raporu ve 2020-2022 Eylem Planı. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/ Ecevit, Y. (2007). A Critical Approach to Women's Entrepreneurship in Turkey. Ankara: ILO.
• Erdoğan, Z. (2021). Eşikler ve Değerler Bağlamında Kırsalda Kadın Örgütlenmeleri: Bursa Üreten Kadın Dernekleri Federasyonu Örneği. Planlama, 31(1), pp. 63-77.
• Fidan, F., & Nam, D. (2012). Kırsal Turizmde Yeni Dinamikler: Kadın Girişimciler-Taraklı Örneği. KMÜ Sosyal ve Ekonomi̇k Araştırmalar Dergi̇si, 14(23), pp. 51-57.
• Flisfeder, M. (2015). The Entrepreneurial Subject and the Objectivization of the Self in Social Media. South Atlantic Quarterly, 114(3), pp. 553-570.
• Foucault, M. (2008). The Birth of Biopolitics: Lectures at the College de France, 1978-79. Palgrave Macmillan.
• Gencler, F., & Artukoglu, M. M. (2010). Food Production; Can it be Used as a Tool in Empowerment of Rural Women? A Case Study from Turkey. The Annals of “Dunarea de Jos” University of Galati Fascicle I – Economics and Applied Informatics, XVI(1), pp. 5-12.
• Gilbert, C. (2021). Debt, Accounting, and the Transformation of Individuals into Financially Responsible Neoliberal Subjects. Critical Perspectives on Accounting, 77.
• Gill, R. (2008). Culture and Subjectivity in Neoliberal and Postfeminist Times. Subjectivity(25), pp. 432-445.
• Gülçubuk, B. (2010). The Dimensions of Women's Contribution to the Workforce in Agriculture: The Turkish Case. International Business & Economics Research Journal, 9(5), pp. 143-150.
• Gülçubuk, B., Köksal, Ö., Ataseven, Y., Gül, U., & Kan, M. (2016). Kırsal Kalkınma Desteklerinin Ulusal Düzeyde Etkileri: Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) Projelerinin İncelenmesi. Tarım Ekonomisi Araştırmaları Dergisi, 2(1), pp. 32-41.
• Harvey, D. (2005). A Brief History of Neoliberalism. Oxford University Press. Houghton, E. (2019). Becoming a Neoliberal Subject. Ephemera: Theory & Politics in Organization, 19(3), pp. 615-626.
• ILO. (2017). Promoting women’s economic empowerment at work through responsible business conduct in G7 countries. Retrieved from ILO - Projects: https://www.ilo.org/empent/Projects/WCMS_646572/lang--en/index.htm
• İlter, B., Kundak, S., & Cenikli, V. S. (2019). Sürdürülebilir Kırsal Kalkınmada Bir Alternatif Olarak Kadın Girişimciliği: Afyonkarahisar Örneği. Girişimcilik İnovasyon ve Pazarlama Araştırmaları Dergisi, 3(5), pp. 30-37.
• Işıkçı, Y. M. (2018). Türkiye'de Kırsal Kalkınmada Kalkınma Ajanslarının Rolü. Akademik İncelemeler Dergisi, 13(1), pp. 417-445.
• İZKA. (2010). İzmir Kalkınma Ajansı - İzmir Bölge Planı 2010-2013. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• İZKA. (2015). İzmir Kalkınma Ajansı - İzmir Bölge Planı (2014-2023). Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• Karaturhan, B., Ünsal, G., Issabek, B., & Güler, D. (2017). İzmir İlinde Kırsal Kadın Girişimciliği ve Bunu Etkileyen Faktörler. Tarım Ekonomisi Dergisi, 23(1), pp. 85-91.
• Kasap, F., & Eroğlu, D. (2021). Kırsal Kadın Örgütlenmesinin Yarattığı Güçlenme Dinamiği: Ravandalı Kadınlar Derneği. Atatürk Üniversitesi Kadın Araştırmaları Dergisi, 3(2), pp. 54-63.
• Keyder, Ç., & Yenal, Z. (2011, January). Agrarian Change under Globalization: Markets and Insecurity in Turkish Agriculture. Journal of Agrarian Change, 11(1), pp. 60-86.
• KKA. (2010). Karacadağ Kalkınma Ajansı - TRC2 (Diyarbakır-Şanlıurfa) Bölgesi 2010 Yılı Ön Bölgesel Gelişme Planı. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• KKA. (2015). Karacadağ Kalkınma Ajansı - TRC2 Diyarbakır Şanlıurfa Bölgesi Bölge Planı (2014-2023). Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• KKA. (2020). Karacadağ Kalkınma Ajansı - Çermik Termal Turizm Master Planı. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• KurtegeSefer, B. (2020). A Gender- and Class-sensitive Explanatory Model for Rural Women Entrepreneurship in Turkey. International Journal of Gender and Entrepreneurship, 12(2), pp. 191-210.
• Kustepeli, Y., Gülcan, Y., Yercan, M., & Yıldırım, B. (2019). The Role of Agricultural Development Cooperatives in Establishing Social Capital. The Annals of Regional Science Special Issue Paper.
• Kutay, T. (2022). Kırsal Kalkınmada Kadın Kooperatiflerinin Önemi: Türkiye Özelinde Bir Değerlendirme. Politik Ekonomik Kuram, 6(1), pp. 119-150.
• Lorenzini, D. (2020). Governmentality, Subjectivity, and the Neoliberal Form of Life. In A. Cole, & E. Ferrarese (Eds.), How Capitalism Forms Our Lives. Routledge.
• McNay, L. (2009). Self as Enterprise: Dilemmas of Control and Resistance in Foucault's The Birth of Biopolitics. Theory, Culture & Society, 26(6), pp. 55-77.
• MEVKA. (2010). Mevlana Kalkınma Ajansı - TR52 Düzey 2 Bölgesi 2010-2013 Bölge Planı. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• MoAF. (2020). Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi (2021-2023). Retrieved from Ministry of Agriculture and Forestry: https://ipard.tarimorman.gov.tr/hdetay-en/78
• MoAF. (2023a). The Ministry of Agriculture and Forestry - Kırsal Kalkınma - Projeler. Retrieved from Tarım ve Orman Bakanlığı: https://www.tarimorman.gov.tr/Konular/Kirsal-Kalkinma/Projeler
• MoAF. (2023b). The Ministry of Agriculture and Forestry - National Rural Development Strategy. Retrieved from Tarım ve Orman Bakanlığı - IPARD Programme Web Portal: https://ipard.tarimorman.gov.tr/hdetay-en/78
• MoD. (2014). The Tenth Development Plan 2014-2018. Retrieved from Ministry of Development - Development Plans: https://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/
• MoFAL. (2014). Ministry of Food Agriculture and Livestock - Instrument for Pre-Accession Assistance Rural Development (IPARD) Programme (2014-2020). Retrieved from Agriculture and Rural Development Support Institution (ARDSI): https://www.tkdk.gov.tr/ipard/ipardprogrami
• MoFAL. (2015). Ministry of Food, Agriculture and Livestock National Rural Development Strategy II Ulusal Kırsal Kalkınma STratejisi II. Retrieved from Official Gazette: www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/02/20150221-12-1.pdf
• MoIA. (2023). Ministry of Internal Affairs - Kalkınma Ajansları. Retrieved from İçişleri Bakanlığı Sivil Toplumla İlişkiler Genel Müdürlüğü: https://www.siviltoplum.gov.tr/bilgimerkezi/kalkinma-ajanslari
• Nousiainen, M., & Pylkkänen, P. (2013). Responsible Local Communities – A Neoliberal Regime of Solidarity in Finnish Rural Policy. Geoforum(48), pp. 73-82.
• OECD. (2022). Gender Equality and the Empowerment of Women and Girls: DAC Guidance for Development Partners. Retrieved from OECD Library: https://www.oecd-ilibrary.org/sites/0bddfa8f-en/index.html?itemId=/content/publication/0bddfa8f-en
• Oksala, J. (2011). The Neoliberal Subject of Feminism. Journal of the British Society for Phenomenology, 42(1), pp. 104-120.
• Olgun, F. A., & Sevilmiş, G. (2017). AB Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma Programı (IPARD) ve Türkiye Açısından Değerlendirilmesi. Turkish Journal of Agricultural Economics, 23(1), pp. 25-36.
• ORANKA. (2015). Orta Anadolu Kalkınma Ajansı - TR 72 Bölgesi Bölge Planı 2014-2023. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/
• Özdemir, G. (2013). Women's Cooperatives in Turkey. Procedia - Social and Behavioral Sciences(81), pp. 300-305.
• Önder, Z. K., Rojo, T., Dudu, S., & Huelva, D. C. (2022). Is the Globalization of Agriculture Changing the Role of Women? Cases of Turkey and Spain. In DESAFÍOS, NECESIDADES Y OPORTUNIDADES PARA EL MUNDO RURAL. LA LLAMADA A LA APLICACIÓN DE LOS DERECHOS DE LOS CAMPESINOS Y OTRAS PERSONAS QUE TRABAJAN EN EL ÁMBITO RURAL (pp. 672-703). Madrid: Dykinson, S.L.
• Özdoğan, E., & Kesgin, M. T. (2021). Women's empowerment for rural economic development: Bolu SS Demirciler Gelincik Women Agricultural Development Cooperative model. Zeugma Sağlık Araştırmaları Dergisi, 3(2-3), pp. 81-87.
• Özmen, F. (2012). Türkiye'de Kadın İstihdamı ve Mikro Kredi. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 3(6), pp. 109-130.
• Phillips, L., & Ilcan, S. (2004). Capacity-Building: The Neoliberal Governance of Development. Canadian Journal of Development Studies, 25(3), pp. 393-409.
• PSB. (2019). Eleventh Development Plan 2019-2023. Retrieved from Presidency of Strategy and Budget - Development Plans: https://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/
• Pyysiäinen, J., Halpin, D., & Guilfoyle, A. (2017). Neoliberal Governance and ‘Responsibilization’ of Agents: Reassessing the Mechanisms of Responsibility-shift in Neoliberal Discursive Environments. Distinktion: Journal of Social Theory, pp. 215-235.
• Rutherford, A. (2018). Feminism, Psychology, and the Gendering of Neoliberal Subjectivity: From Critique to Disruption. Theory & Psychology, 28(5), pp. 619-644.
• SERKA. (2014). Serhat Kalkınma Ajansı - TRA2 Bölgesi (Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars) 2014-2023 Bölge Planı. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/ Sletto, B., & Nygren, A. (2016). Unsettling Neoliberal Rationalities: Engaged Ethnography and the Meanings of Responsibility in the Dominican Republic and Mexico. International Journal of Urban and Regional Research, 39(5).
• SPO. (2001). Long-Term Strategy and Eigth Five Year Development Plan 2001-2005. Retrieved from State Planning Organization - Development Plans: https://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/
• SPO. (2006). State Planning Organization National Rural Development Strategy Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi. Retrieved from Official Gazette: www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/02/20060204-9-2.pdf
• SPO. (2007). Ninth Development Plan 2007-2013. Retrieved from State Planning Organization - Development Plans: https://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/
• Spohrer, K., Stahl, G., & Bowers-Brown, T. (2017). Constituting Neoliberal Subjects? ‘Aspiration’ as Technology of Government in UK Policy Discourse. Journal of Education Policy, pp. 327-342.
• TKDK. (2023). "ARDSI Opens A Stand for Rural Women from 81 Provinces of the Country". Retrieved from Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu - Announcements: https://www.tkdk.gov.tr/Duyuru/tkdk-81-ilden-kadin-ciftci-icin-stant-acti-11321
• Türken, S., Nafstad, H. E., Blakar, R. M., & Roen, K. (2015). Making Sense of Neoliberal Subjectivity: A Discourse Analysis of Media Language on Self-development. Globalizations, pp. 32-46.
• UN. (2000). The Feminization of Poverty. Retrieved from UN WOMEN - UN Entity for Gender Equality and the Empoverment of Women: https://www.un.org/womenwatch/daw/followup/session/presskit/fs1.htm
• Uslu, Ö. S., & Kaya, A. R. (2015). International Journal of Social and Economic Sciences, 5(2), pp. 17-24.
• Verdouw, J. J. (2016). The Subject Who Thinks Economically? Comparative Money Subjectivities in Neoliberal Context. Journal of Sociology, pp. 1-18.
• Walkerdine, V. (2003). Reclassifying Upward Mobility: Femininity and the Neo-liberal Subject. Gender and Education, 15(3), pp. 237-248.
• Weidner, J. R. (2011). Governmentalist, Capitalism, and Subjectivity. In N. J. Kiersey, & D. Stokes (Eds.), Foucault and International Relations: New Critical Engagements (pp. 25-49). Routledge.
• Wilson, K. (2015). Towards a Radical Re-appropriation: Gender, Development and Neoliberal Feminism. Development and Change, 46(4), pp. 803-832.
• WorldBank. (2001). Agricultural Reform Implementation Project. Retrieved from https://projects.worldbank.org/en/projects-operations/project-detail/P070286
• WorldBank. (2023). International Women’s Day 2023: Accelerating Equality and Empowerment. Retrieved from The World Bank: https://www.worldbank.org/en/topic/gender/brief/international-women-s-day-2023-accelerating-equality-and-empowerment
• Yavuz, N., Güler, D., & Engindeniz, S. (2022). Kırsal Kesimdeki Kadınların Girişimcilik Eğilimlerinin Saptanması: İzmir’in Kemalpaşa İlçesi. ADÜ Ziraat Dergisi, 19(2), pp. 191-198.
• Yıldırım, P. D. (2020). Kırsal Kalkınmada Kadın Kooperatiflerinin Rolü: Ahatlı Kadın Kooperatifi Örneği. ETÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(11), pp. 159-170.
• Yıldız, A., & Özbey, M. D. (2022). Sürdürülebilir Kırsal Kalkınmada Mikro Kredinin Kadın Girişimciliğine Etkisi: İzmir Örneği. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1), pp. 121-142.
• Yontar, İ. G., & Söztutar, M. (2018). Kırsal Alanda Girişimcilik, Üretim ve Kalkınma Boyutlarıyla Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) - Manisa İl Koordinatörlüğü Örneği. Sayıştay Dergisi(111), pp. 43-77.
• Yönet, N. A., & Yirmibesoglu, F. (2022). Ecotourism as a Rural Development Model: As a Women Leaded Ecotourism Process of Piraziz Şeyhli Village (the Black Sea Region of Turkey). Planlama, 32(2), pp. 256-268.
• ZAFER. (2021). Zafer Kalkınma Ajansı - TR 33 Bölgesi Coğrafi İşaretli Ürünler Ticarileşme Yol Haritası. Retrieved from Kalkınma Kütüphanesi: https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/