Dervişin Şehri: Tuhfetü’l- Letâif’te Nefsin Kaleleri

Year 2024, Volume: 12 Issue: 1, 254 - 270, 30.04.2024

Dilek Yalçın

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1453815

Abstract

Klasik edebiyatta hikâye türündeki eserler, manzum ve mensur şekillerde kaleme alınmıştır. Kur’ân kıssaları, din büyüklerinin mücadeleleri, peygamber ve evliya menkıbeleri gibi dinî konular; sosyal hayata dayanan yerli konular; tasavvufî konular; aşk ve kahramanlık bu hikâyelerin temel konularını teşkil etmektedir. Bunlar içinde tasavvuf konulu hikayelerde metaforlar aracılığı tahkiye söz konusudur. Zira tasavvufta seyr ü sülük, metaforlarla anlatılmaya elverişli bir ameliyedir. Bundan dolayı nefis terbiyesini metaforlarla anlatmak, tasavvuf edebiyatının geleneğidir. Çerçeve hikâyesi aşk olan Tuhfetü’l-Letâif’in içinde seyr ü sülükün metaforlarla tahkiye edildiği kısa bir hikâye mevcuttur.
Tuhfetü’l-Letâif; Ali bin Nâkîb Hamza tarafından kaleme alınmış, iç içe geçmiş kısa hikâyelerden oluşan mensur bir hikâye örneğidir. Hikâyedeki ana olay, iki kahramanlı aşk mesnevilerinin kurgusuna dayanır. Hikâye; âşık olma, ayrılma ve tekrar kavuşma olay örgüsüne bağlı olarak ilerler. Başkişi Şâh Râmin’in sevgilisi Mâh Pervîn’i bulmak için ortaya koyduğu mücadele ve başından geçen olaylar, hikâyede farklı farklı kurgular içinde tahkiye edilir. Tuhfetü’l-Letâif’in 128b-155a varakları arasındaki olay örgüsü ise sembolik bir seyr ü sülük hikâyesidir. Başkişi Şâh Ramin’in sevgilisi Mâh Pervîn’i ararken yolda rastladığı kale, Şâh Râmin’in seyr ü sülükte derunî tekamülüne vesile olan mekândır. Hikâyede seyr ü sülük, Şedîd tarafından yaptırılan bu kale ile sembolize edilmiştir. Seyr ü sülükün zorlukları, gereklilikleri ve teamülleri; hikâyede kişiler, mekânlar ve hayvanlar üzerinden çeşitli metaforlarla tahkiye edilmiştir. Çalışmamızda Tuhfetü’l-Letâif’in 128b-155a varakları arasındaki kısa hikâyede seyr ü sülükün kale şehri, bitki, hayvan ve maden metaforlarından istifade edilerek nasıl tahkiye edildiği; seyr ü sülük ilerleyişinin kılavuzları olan mürşid, Hızır ve Kur’an’ın hikâyede nasıl sembolize edildiği üzerinde durulacaktır. Ayrıca hikâyenin kaynağını teşkil eden Şedîd, Şeddâd ve İrem bağı; nefis terbiyesi bağlamında ele alınıp değerlendirilecektir.

Keywords

Seyr ü sülük, Kale Sembolizmi, Nefis Terbiyesi

References

• Ataseven, Y. & Onur A. (2018). İlahlık güden zalim bir hükümdarın hikâyesi: Hazâ Hikâyeti Şeddâd bin ‘Âd”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(61), 5-11.
• Cansever, T. (2010). Osmanlı şehri (2. baskı). Timaş Yayınları.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. Ötüken Yayınları.
• Çetişli, İ. (2004). Metin tahlillerine giriş. Akçağ.
• Çolak, A. (2023). Klasik Türk şiiri’nde “irem” kelimesinin kullanımı üzerine. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11(36), 363-392.
• Frager, R. (2023a). Aşktır asıl şarap (5. baskı). Sufi Kitap.
• Frager, R. (2023b). Kalp, nefes ve ruh (8. baskı) (İ. Kapaklıkaya, Çev.). Sufi Kitap.
• İbn Haldun. (2018). Mukaddime (18. baskı) (S. Uludağ, Haz.). Dergah.
• Karadayı, O. N. (2020). Tasavvuf literatüründe kale sembolizmi. Trabzon İlahiyat Dergisi, 7(2), 183- 226.
• Kavruk, H. (1998). Eski Türk edebiyatında mensûr hikâyeler. MEB Yayınları.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. (2004). (H. Altuntaş & M. Şahin, Haz.). Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Levend, A. S. (1967). Türk edebiyatında hikâye. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, (15), 71-117.
• Muallim Naci. (2021). Lügat-ı Nâcî (2. baskı) (A. Kartal, Haz.). TDK.
• Ocak, A. Y. (2007). İslam-Türk inançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas kültü. Kabalcı Yayınevi.
• Onay, A. T. (2023). Açıklamalı Divan şiiri sözlüğü Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı (C. Kurnaz, Haz.). Bilge Kültür-Sanat.
• Ögke, A. (2005). Metaforik anlatım. Ahenk Yayınları.
• Schimmel, M. (2020). İslamın mistik boyutları (2. baskı). Alfa.
• Schimmel, M. (2023). Halifenin rüyaları, İslam kültüründe rüya ve tabiri (2. baskı) (T. Erkmen, Çev.). Sufi Kitap.
• Şemsettin Sami (2008). Kâmûs-ı Türkî. Sahaflar Kitap Sarayı Yayınları.
• Tenik, A. (2017). Tasavvuf ilminde Hz. Peygamberin rolü. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (37), 11-32.
• Tılfarlıoğlu, M. (2017). Ali Bin Nâkîb Hamza ve tuhfetü’l-letâif’i (Metin-İnceleme)(Tez No. 475642) [Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi]. Yök Ulusal Tez Merkezi.
• Tılfarlıoğlu, M. (2022). Klasik Türk edebiyatında hikaye ve Ali bin Nakib Hamza’nın Tuhfetü’l-Letâ’if’i. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (5),206-230.
• Tulum, M. (2023). Arapça ve Farsçadan Osmanlı Türkçesine alıntılar sözlüğü. Ketebe Yayınları.
• Türer, O. (2003). Lâtife. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 15, ss. 179-180). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uçan Eke, N. (2017). Klâsik Türk edebiyatında metaforik üslûp. Akçağ.
• Yağcı, Ş. (2002). Klasik Türk edebiyatı geleneğinde hikâye. Türk Dünyası Araştırmaları, (141), 147-160.
• Yüksel, H. A. (1996). Türk –İslam tasavvuf geleneğinde rüya. Milli Eğitim Basımevi.