DÎVÂNU LUGÂTİ’T TÜRK’TE ÇOCUKLARLA İLGİLİ KULLANILAN SIFATLAR VE BU SIFATLARIN TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ DURUMU

Year 2024, Issue: 20 [BAHAR 2024], 346 - 366, 30.04.2024

Halil İbrahim Gemici

https://doi.org/10.28981/hikmet.1336803

Abstract

Dîvânu Lugâti’t-Türk Türk dili tarihi açısından son derece önemli bir eserdir. Bu eser Türk kültürü ve kavimleri hakkında oldukça değerli bilgiler vermesinin yanı sıra zengin söz varlığı ile Türk dili bağlamında başvurulabilecek en kapsamlı kaynaklardan biridir. Eser içerisinde pek çok kavram grubuyla ilgili sözcüklere rastlanır. Bu kavram gruplarından birini de çocukla ilgili dil malzemesi oluşturur. Bu çalışmada Dîvânu Lugâti't-Türk’te çocuklarla ilgili kullanılan sıfatlar ele alınmıştır. Öncelikle Dîvânu Lugâti't-Türk'te çocuklarla ilgili kullanılan on bir adet sıfat tespit edilmiştir. Bu sıfatlar “tek başına kullanılan sıfatlar” ve “ogul/kız ismiyle beraber kullanılan sıfatlar” olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Daha sonra bu sıfatlar tarihî-karşılaştırmalı yöntemle incelenmiş ve sıfatların Türkiye Türkçesindeki durumları değerlendirilmiştir. Böylece Dîvânu Lugâti't-Türk’te çocuklarla ilgili sıfatların görünümü ve kullanımı hakkında genel bir yoruma ulaşılmaya çalışılmıştır.

Keywords

Dîvânu Lugâti, Türkiye Türkçesi, tarihî-karşılaştırmalı yöntem, çocuk, sıfat

THE ADJECTIVES USED IN DÎVÂNU LUGÂTİ’T TÜRK ABOUT CHILDREN AND THE STATUS OF THESE ADJECTIVES IN TURKEY TURKISH

Abstract

Dîvânu Lugâti't-Türk is an extremely important work in terms of the history of Turkish language. In addition to providing valuable information about Turkish culture and Turkish tribes, this work is one of the most comprehensive sources that can be used in the context of Turkish language with its rich vocabulary. There are words related to many concept groups in the work. One of these concept groups is the language material related to children. In this study, adjectives used about children in Dîvânu Lugâti't-Türk have been discussed. First of all, eleven adjectives used about children in Dîvânu Lugâti't-Türk were identified. These adjectives are divided into two groups "adjectives used alone" and "adjectives used with the noun ogul/kız". Then, these adjectives are analyzed by the historical-comparative method and their status in Turkey Turkish is discussed. Thus, it has been tried to reach a general comment on the appearance and use of adjectives related to children in the Dîvânu Lugâti't-Türk.

Keywords

Dîvânu Lugâti, Turkey Turkish, The Historical-Comparative Method, Child, Adjective.

References

• Aksoy, İlhan. “‘Ataç’ oğlanlar ‘Anaç’ kızlar”. Milliyet. 29.10.2023. https://www.milliyet.com.tr/tatil/arkeoloji/atac-oglanlar-anac-kizlar-6936462
• Alkan, Hanife. “Dîvânu Lugâti’t-Türk'te İnsanlar İçin Kullanılan Niteleyiciler”. Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8/9 (2013), 561-577.
• Akdoğan, Yaşar. Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine Büyük Sözlük. İstanbul: Beşir Yayınevi, 1999.
• Arat, Reşid Rahmeti. Kutadgu Bilig I: Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1979.
• Arat, Reşid Rahmeti. Kutadgu Bilig II: Çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1985.
• Arat, Reşid Rahmeti. Kutadgu Bilig III: İndeks. haz. Kemal Eraslan vd. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1979.
• Argunşah, Mustafa-Güner, Galip. Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
• Arıkoğlu, Ekrem-Kuular, Klara. Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
• Ata, Aysu. Nechü’l-Feradis, Uştmahlarnıng Açuk yolı, III Dizin-Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 1998.
• Ata, Aysu. Kısasü’l-Enbiya (Peygamberler Kıssaları) I Giriş-Metin-Dizin. Ankara: TDK Yayınları, 2019.
• Atalay, Besim. Ettuhfet-Üz-Zekiyye Fil-Lugat-it-Türkiyye. İstanbul, 1945.
• Atalay, Besim. Dîvânu Lugâti’t-Türk Tercümesi C. I-V. Ankara: TDK Yayınları, 1985-1986.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları, 2015.
• Batur, Zekerya-Beştaş, Merve. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Çocuk Dünyası ve Çocuk Eğitimi”. Turkish Studies (International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic). 6/2, (2011), 247-262.
• Battal, Aptullah. İbnü-Mühennâ Lûgati (İstanbul nüshasının Türkçe bölüğünün endeksidir). Ankara: TDK Yayınları, 1938.
• Caferoğlu, Ahmet. Kitâb al-İdrâk li-Lisân al Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1931.
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of-pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press, 1972.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Çalışkan, Sema. Dîvânu Lugâti't-Türk’te Sıfatlar. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Çankaya, Selahaddin. Kırgız Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014.
• Derleme Sözlüğü I-XII. Ankara: TDK Yayınları, 1963-1982.
• Doğan, Nuh. “Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Eşdizimlilik: Türkçenin İlk Eşdizim Sözlüğü”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 9, (2022), 689-713.
• Donuk, Abdülkadir. Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988.
• Edîb Ahmed Yüknekî. Atebetü’l-Hakâyık. haz. Serkan Çakmak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Ekici, İsmail. “Eski Türkçedeki +(X)ç ve Türkiye Türkçesindeki +(X)ş Küçültme Eki Arasındaki Yapısal ve Anlamsal Paralellikler”. Dil Araştırmaları 16/31 (2022), 259-267.
• Ercilasun, Ahmet B.-Akkoyunlu, Ziyat. Dîvânu Lugâti't-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: TDK Yayınları, 2020.
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon (I-II). Wiesbaden: Otto Harassowitz, 1991.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak, 2009.
• Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri. Ankara: TDK, 1988.
• Ganiyev, Fuat vd. Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi, 1997.
• Gaydarci, G.A. vd. Gagauz Türkçesinin Sözlüğü. çev. İsmail Kaynak-A. Mecit Doğru. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991.
• Gömeç, Saadettin. “Dîvânu Lugâti’t-Türk'te Akrabalık Bildiren Terimler”. Tarih Araştırmaları Dergisi 20/32 (2002), 133-142.
• Görücüler, Harun. Metin Savaş ve Romancılığı. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Güngör, Okan Celal. Türkçede Çocukla İlgili Söz Varlığı. Konya: Kömen Yayınları, 2018.
• Gürsoy-Naskali, Emine-Duranlı, Muvaffak. Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
• İzbudak, Velet. El-İdrak Haşiyesi. İstanbul, 1936.
• Kanar, Mehmet. Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2018.
• Kara, M. “Dîvânü Lügâti’t-Türk’te Çocuklarla İlgili Kelimeler”. Akademik Araştırmalar Dergisi 39 (2008), 292-305.
• Karahan, Akartürk. Dîvânu Lugati’t Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Karahan, Veis. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Alplık ve Kahramanlıkla İlgili Terimler”. Stuies of the Ottoman Domain 6/11 (2016), 27-37.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK, 2009.
• Köprülü, Orhan Fuad. “Bey”. DİA 6/ 11-12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Lessing, Ferdinand D. Moğolca-Türkçe Sözlük 1: A-N. Ankara: TDK Yayınları, 2003.
• Mıandoab, Nasrin Zabetı. “Türk dilinde küçültme kavramı ve küçültme ekleri (modern Oğuz lehçeleri ile karşılaştırmalı bir inceleme)”. Türkoloji Dergisi 22/1 (2018), 213-237.
• Müller, Friedrich Wilhelm Karl. Uigurica II. Berlin, 1911.
• Nadelyaev, Vladimir Mikhaylovich vd. Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Leningrad: Akademia Nauk SSSR, 1969.
• Oraltay, Hasan vd. Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını, 1984.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları II. İstanbul: Alâeddin Kıral Basımevi, 1938.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları III. İstanbul: Alâeddin Kıral Basımevi, 1940.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları IV. İstanbul: Alâeddin Kıral Basımevi, 1941.
• Özden, Muharrem. “Orhon Yazıtlarında ve Divanü Lügat-it Türk’te Bulunan İnsan Niteleyicilerinin Anadolu Ağızlarındaki İzdüşümleri”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 102 (2020), 146-193.
• Rach II 220: Rachmati, Gabdullin R. “Zur Heilkunde der Uiguren II”. SBAW. 401-448. Berlin: 1932 (Aktaran: Nadelyaev, Vladimir Mikhaylovich vd. Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Leningrad: Akademia Nauk SSSR, 1969).
• Redhouse, James William. A Turkish and English lexicon: shewing in English the significations of the Turkish terms. Beirut: Librairie du Liban, 1987.
• Sami, Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2016.
• Savaş, Metin. Kargalar Derneği. E-kitap: Ötüken Neşriyat, tarih yok. https://play.google.com/store/books
• Serbest, Kamile. “Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Uygur Türklerinde Çocuk Oyunları”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 13 (2019), 101-114.
• Şenarslan, Necip Fazıl-Kasımoğlu Dönmez, Berrin. “Art ve Eş Zamanlılık Bağlamında Oğul ve Oğlan”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 13, (2023), 857-880.
• Tarama Sözlüğü I-VIII. Ankara: TDK Yayınları, 1963-1997.
• Tekin, Talat. Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Simurg, 1995.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları, 2014.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I. İstanbul-Wien: Simurg Yayınları, 2002.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı II. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2009.
• Timurtaş, Faruk Kadri. Şeyhi ve Husrev ü Şîrîn’i. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1980.
• Tokay, Yaşar. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Kızgınlık İfade Eden Kelimeler”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 6/1 (2011), 1789-1800.
• Tokay, Yaşar. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te karşıtlık ilkesine dayalı atasözleri”. RumeliDE Dil Ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 24, (2021), 386-402.
• Toparlı, Recep. İrşadü’l-Müluk ve’s-Selatin. Ankara: TDK Yayınları, 1992.
• Toparlı, Recep. Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları, 2003.
• Toparlı, Recep vd. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: TDK Yayınları, 2000.
• Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 2011.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch – Deutsch – Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü, (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, 2021.
• Yıldırım, Gamze. Türkçede Benzerlik, Eşitlik İfade Eden İsimden İsim Yapma Ekleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Yılmaz, Saffet. “Eski Türk Runik Harfli Metinlerdeki Askerî ve Siyasî Terimler ile Unvan Niteleyicilerin Kazak Türkçesindeki İzleri”. Uluslararası İdil-Ural ve Türkistan Araştırmaları Dergisi 1/2 (2019), 208-240.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK Yayınları, 2014.