Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi Genel Sekreteri Fransız Gezgin Vital Cuinet’nin Gözüyle Urfa Sancağı (1890)

Year 2024, Volume: 23 Issue: 1, 195 - 220, 25.01.2024

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.21547/jss.1376665

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu’nun 1854 yılında başlatmış olduğu dış borçlanma serüveni 1881 yılında Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi’nin kurulmasına neden olmuştu. Alacaklı devletlerin kurmuş olduğu bu idarenin genel sekreterlik görevi 1880-1892 yılları arasında Vital Cuinet tarafından icra edilmişti. Vital Cuinet, görevi başındayken Anadolu’nun belirli bölgelerini gezerek Osmanlı İmparatorluğu’nun idari, mali, ekonomik, coğrafi ve demografik yapısı hakkında notlar tutmuştu. Bu notlardan hareketle Osmanlı yönetimine verilen borçların tahsil edilip edilemeyeceği sorusuna cevap aranmıştı. Yapmış olduğu araştırma ve izlenimler sonucunda toplamış olduğu verileri görevinin resmî olarak sona ermesinden sonra Paris’e giderek 1892 yılında bir kitap hâline getirmişti. La Turque D’Asie, Géographie Administrative Statistique Descritive et Raisonnée De L’asie-Mineure adıyla basılan bu eser dört ciltten oluşmaktadır. 1890 yılında Urfa sancağını ziyaret eden gezginin bölgeyle ilgili izlenimleri ikinci ciltte yer almaktadır. Bu çalışma, Cuinet’nin tutmuş olduğu kayıtlar esas alınarak XIX. yüzyıl sonlarında Urfa’nın idari, mali, ekonomik, coğrafi ve demografik yapısının ortaya çıkarılması amacıyla hazırlanmıştır. Bu amaç çerçevesinde ana kaynak olarak Vital Cuinet’nin eserinin yanı sıra vilayet salnameleri, arşiv belgeleri ve araştırma-inceleme eserlerden de istifade edilmiştir. Bu doğrultuda yapılan araştırma neticesinde Vital Cuinet’nin eserinde, Urfa sancağının idari yapısı, mali durumu, ekonomik yapısı, coğrafi konumu ve demografik yapısı hakkında ayrıntılı bilgilere yer verdiği görülmüştür.

Keywords

Vital Cuınet, Urfa Sancağı, Osmanlı, Fransa, Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi.

Urfa Sanjak Through The Eyes Of French Traveller Vital Cuinet, Secretary General Of The Administration Of The Debt Administration (1890)

Abstract

The foreign borrowing adventure that the Ottoman Empire started in 1854 led to the establishment of the Düyûn-ı Umûmiyye Administration in 1881. Between 1880 and 1892, Vital Cuinet served as the general secretary of this administration established by the creditor states. While on duty, Vital Cuinet travelled to certain regions of Anatolia and took notes on the administrative, financial, economic, geographical and demographic structure of the Ottoman Empire. Based on these notes, an answer was sought to the question of whether the debts given to the Ottoman administration could be collected. After the official end of his mission, he travelled to Paris and compiled the data he had collected as a result of his research and impressions into a book in 1892. Published under the title La Turque D'Asie, Géographie Administrative Statistique Descritive et Raisonnée De L'asie-Mineure, this work consists of four volumes. In 1890, the traveller visited the Sanjak of Urfa and his impressions of the region are included in the second volume. This study aims to reveal the administrative, financial, economic, geographical and demographic structure of Urfa in the late nineteenth century based on Cuinet's records. Within the framework of this purpose, in addition to Vital Cuinet's work as the main source, provincial salnames, archival documents and research-study works were also used. As a result of the research conducted in this direction, it has been observed that Vital Cuinet's work includes detailed information about the administrative structure, financial status, economic structure, geographical location and demographic structure of Urfa sanjak.

Keywords

Vital Cuınet, Sanjak of Urfa, Ottoman, France, Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi.

References

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Hariciye Nezâreti–İdare (HR. İD): 290/50.
• Yıldız Hususi Maruzat (Y. A. HUS): 167/5, 175/62.
• Yıldız Resmî Maruzat (Y. A. RES): 4/70.
• Sadaret Mukavelenameler (A.) DVN. MKL): 18/9.
• Hariciye Nezâreti–Londra Sefareti (HR. SFR. 3): 16/12.
• Salnâmeler Salnâme-i Vilayet-i Halep, Hicri 1306.
• Salnâme-i Vilayet-i Halep, Hicri 1307.
• Araştırma-İnceleme Eserler
• Adiloğlu, B. ve Yücel, G. (2021). Düyûn-ı Umûmıyye Osmanlı Devlet Borçları İdaresi. Muhasebe ve Finans Araştırmaları Dergisi, 21, 67-78.
• Anbar, Â. (2009). Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa’yla finansal entegrasyonu: 1800-1914. Journal of Finance Letters, 23(84), 17-37.
• Arı, B. (2002). Osmanlı maliyesinin iflas ve 1854 istikrazı. Doğu Batı Düşünce Dergisi, 4(17), 45-56.
• Aslanoğlu, M. (1999). II. Abdülhamid’in iktisadi ve mali politikalar üzerindeki etkisi. Toplumsal Tarih Dergisi, 63, 25-32.
• Asoğlu, İ. (2018). Osmanlı son döneminde Urfa’da bir Ermeni yerleşkesi: Telfutur mahallesi ve sakinleri. Turkish Studies History, 13(24), 17-32.
• Atam, Ş. (2020). Vital Cuinet’e göre XIX. yüzyıl sonlarında Balıkesir’in idari, demografik ve sos-ekonomik yapısı. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(3), 369-392.
• Badem, C. (2009). Kırım savaşı esnasında Namık Paşa’nın Avrupa’da borç arayışı (1853-54). Toplumsal Tarih Dergisi, 186, 68-75.
• Başkutlu, S. (2021). Vital Cuinet ve Şemseddin Sâmî’nin çalışmalarında dersim sancağı. Dıvrak, U. (Ed.) Dersin/Tunceli Tarihi Araştırmaları. (1. Baskı, s. 267-298), Ankara: Kalan Yayınları.
• Belin, M. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun iktisadi tarihi. (Ceylan, O. Çev). Ankara: Gündoğdu Yayınları.
• Birvural, A. (2019). Osmanlı Devleti’nde 1854-1874 borçlanmalarına genel bir bakış ve moratoryum. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(23), 115-122.
• Can, T. (1978). Dış borçlarımız ve Düyunu Umumiye deneyimi. İktisat Dergisi, XXIII(173), 12-15.
• Cuinet, V. (1892). La Turquıe D’Asıe Geographıe Admınıstratıve Statıstıque Descrıptıve Et Raısonnee De Chaque Provınce De L’Aıse-Mıneure. Parıs: Ernest Leroux Editeur.
• Çakmak, Y. (2020). Şemseddin Sâmî ve Vital Cuinet’in çalışmalarında Erzincan. Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (MÜSBİD), 9(1), 22-37.
• Çetin, E. C. (2018). Düyun-u Umumiye ve Osmanlı dış borç tarihi genel bir bakış. Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 7(14), 134-249.
• Çetin, M. (2020). İngiliz konsül raporlarına göre 19. yüzyılın sonunda Osmanlı limanlarında ticari hayatın belirleyenleri. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8(21), 315-346.
• Dağ, M. (2022). Osmanlı taşrasında yabancı sermaye yatırımı: Siverek Düyûn-ı Umûmîyye Müdürlüğü ile Reji Memurluğu (1881-1925). Bingöl Araştırmaları Dergisi, 2(8), 132-159.
• Dağ, M. (2022). Urfa Reji müdürlüğü ve tütün kaçakçılığıyla mücadeledeki rolüne dair bir inceleme. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(2), 673-696.
• Dağ, M. (2023). Osmanlı İmparatorluğu’nda Adana ve Erzurum Reji İdaresi (1883-1925). (Yayımlanmamış Doktora tezi). Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Dağ, M., Tanık, İ. H. (2023). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e bir kurumun işleyişi: Reji İdaresi şartnameleri (1883-1914), Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 31, 371-392.
• Demirkent, I. (1898). Urfa Haçlı Kontluğu tarihine bir bakış (1098-1146). Belleten Dergisi, 53(206), 167-174.
• Ekinci, A. (2018). İki tepeli şehir: Urfa mahalleleri. Ekinci, A. (Ed.). Osmanlı Urfası I, (1. Baskı, s. 99-121). Şanlıurfa: Urfa Okulu Yayınları.
• Ekinci, A. (2011). Urfa’da Yahudilik ve Hristiyanlık. Keskin, Y. Z. (Ed.). Geçmişten günümüze Şanlıurfa’da dini hayat. (1. Baskı, s. 71-80). Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ekinci, A. ve Asoğlu, İ. (2018). Osmanlı’da Sıbyân mektepleri ve Urfa örneği. Ekinci, A. (Ed.). Osmanlı Urfası I, (1. Baskı, s. 333-344). Şanlıurfa: Urfa Okulu Yayınları.
• Ekinci, A. (2008). Harran mitolojisi ve tarihi. Şanlıurfa: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Ekinci, A. (2006). Müze şehir Urfa (arkeolojik kazılar ve yüzey araştırmaları ışığında Urfa). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Ekinci, A. ve Paydaş, K. (2018). Kuruluşundan Osmanlı hakimiyetine: Urfa siyasi tarihi. Ekinci, A. (Ed.). Osmanlı Urfası I, (1. Baskı, s. 6-31). Şanlıurfa: Urfa Okulu Yayınları.
• Eldem, V. (1994). Harp ve mütareke yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Erdoğan, A. (2014). Düyun- u Umumiye’nin kurulmasının siyasi yönü ve Reji İdaresiyle ilişkisi. Mercimek, H. V. ve Akçiçek, İ. E. (Ed.). Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün. (1. Baskı, s. 193-216). İstanbul: Tarihçi Kitapevi, 2014.
• Ergüder, B. (2020). Düyun-u Umumiye İdaresi’nin borç yönetiminden bir kesit: ikramiyeli tahviller. Tarih & Gelecek Dergisi, 6(2), 470-485.
• Eroğlu, O. (2010). Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden Cumhuriyet’in ilk yıllarına kamu maliyesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 12, 57-89.
• Ezer, F. (2012). 1929 dünya ekonomik krizi öncesi Atatürk dönemi Türk ekonomisi (1923-1929). Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 100(199), 31-40.
• Genç, M. Özvar, E. (2021). Osmanlı ekonomisine dair konuşmalar I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Geyikdağı, V. N. (2008). Osmanlı Devleti’nde yabancı sermaye (1854-1914). İstanbul: Hil Yayınları.
• Güler, B. A. (2006). Yönetimde özerklik sorunu: Duyunu Umumiyei Osmanlı Meclisi İdaresi 1881-1948. Memleket Siyaset-Yönetim Dergisi, 1, 99-122.
• Güler, M. N. (2017) Urfa’nın (er-Ruhâ) Haçlı Fransıza karşı 1144’deki ilk kuruluşundan fukahânın mücâdelesi. Şulul, K. ve Sabuncu, Ö. (Ed.). İslam Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa I, (1. Baskı, s. 163-180). Şanlıurfa: Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür Yayınları, 2017.
• Güner Sayar, A. (2021). Osmanlı iktisat düşüncesinin çağdaşlaşması (klasik dönem’den II. Abdülhamd’e). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kapaklı, K. (2013). Halep vilayet salnâmelerinde Urfa sancağı 1303-1326 (1886-1908). Şanlıurfa: Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları.
• Karakaş, M. (2011). Urfa’nın kültür ve inançlar serüveni. Şanlıurfa: Şanlıurfa Valiliği Yayınları.
• Karaman, K. ve Pamuk, Ş. (2009). Avrupa Devletleriyle bir karşılaştırma Osmanlı bütçeleri ve mali yapının evrimi. Toplumsal Tarih Dergisi, (191), 26-33.
• Kartopu, S. (2012). Düyun-u Umumiye İdaresi ve idareyle ilgili görüşler. Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergisi, 1(2), 32-40.
• Kallek, C. (2022). Kile. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 25: 567-570. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Kaygalak, S. (2008). Kapitalizmin taşrası-16. yüzyıldan 19. yüzyıla Bursa’da toplumsal süreçler ve mekânsal değişim. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kazgan, G. (2002). Tanzimattan 21. yüzyıla Türkiye ekonomisi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Keçeligil, H. T. (2019). Başlangıçtan günümüze Türkiye’nin borçları ve kırılgan beşli. Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15), 103-129.
• Kılınçkaya, M. D. (2005). 1920 yılının yazında egemenlik ve mali kaynakların denetimi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 21(61), 305-321.
• Kıray, E. (2015). Osmanlı’da ekonomik yapı ve dış borçlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koç, İ. C. (2010). İzmir İktisat Kongresi’nin Türk ekonomisinin Oluşumuna etkileri. Atatürk Dergisi, 3(1), 145-167.
• Kopra, M. ve Yolun, M. (2012). 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı borçlar tarihine bir bakış. Hıstory Studıes Internatıonal Journal Of Hıstory, 4(1), 335-358.
• Korkmaz, E. (2020). Birinci Dünya Savaşı yıllarında Osmanlı Devleti’nde karaborsa. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (66), 241-279.
• Küçük, A. (1996). Gregoryen Ermeni kilisesinin oluşması ve konsil kararları karşısındaki tutumu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35(1-4), 117-154.
• Merçil, E. (1990). Sultan Salâhaddin Eyyûbî'nin Anadolu'daki Türk Devletleriyle münasebetleri. Belleten Dergisi, 54(209), 417-426.
• Müderrisoğlu, A. (2013) Kurtuluş Savaşı’nın mali kaynakları. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Noviçen, A. D. (1979). Osmanlı İmparatorluğu’nun yarı sömürgeleşmesi. (Dinçer, N. Çev). Ankara: Onur Yayınları.
• Özme. A. (2006). Günümüze ulaşmayıp yayın ve arşiv kaynaklarından saptanan Ruha (Urfa) hanları üzerine bir bakış. Sanat Tarihi Dergisi, XV(I), 97-111.
• Öztürk, C. (2007). Millî Mücadele döneminde Reji sorunu. Gürsoy Naskali, E. (Ed.). Tütün Kitabı. (1. Baskı, s. 107-118). İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Palalı, İ. (2021). Osmanlı Devleti’nde İlköğretimde yenileşme ve Urfa ilk mektepleri, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 127(250), 83-102.
• Pamuk, Ş. (1999). En büyük tağşiş ve 1844 tarihli tashih-i sikke işlemi. Toplumsal Tarih Dergisi, (13), 12-15.
• Pamuk, Ş. (1984). Osmanlı ekonomisi ve dünya kapitalizmi (1820-1913). Ankara: Yurt Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2018). Osmanlı ekonomisinde bağımlılık ve büyüme (1820-1913). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2019). Osmanlı-Türkiye iktisadi tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2019). Türkiye’nin 200 yıllık iktisadi tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sarı Güven, M. (2020). Vital Cuinet’e göre 19. yüzyıl’ın son çeyreğinde Kastamonu vilayeti’nde ulaşım ve ticaret. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, (35), 67-85.
• Sönmez, M. E. ve Akgün, V. (2013). Şanlıurfa şehrinin alansal gelişiminin tarihi yapıların konumları ve uydu görüntüleri ile belirlenmesi. Türk Coğrafya Dergisi, (61), 45-62.
• Subaşı, E. (2014). O bir Osmanlı Ermenisi. İstanbul: Çelik Yayınevi.
• Şahin, H. (2017). Ahmed Zühdü Paşa ve Osmanlı maliyesi üzerine bir lâyiha. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(18), 1-29.
• Şeker, M. (2007). Osmanlı Devleti’nde mali bunalım ve ilk dış borçlanma. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 8(2), 115-134.
• Tabakoğlu, A. (2015). Türkiye iktisat tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Taçalan, N. (1970). Ege’de kurtuluş savaşı başlarken. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Taşkın, Ü. (2005). Osmanlı Devleti’nde kullanılan ölçü ve tartı birimleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ.
• Tezel, Y. S. (2002). Cumhuriyet döneminin iktisadi tarihi (1923-1950). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• Tokdemir, E. (1985). Türkiye ekonomisinin tarihsel temeli. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi Matbaası.
• Tokgöz, E. (2018). Birinci Dünya Savaşı sonrasında dünya ekonomisinde değişen dengeler. Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(13), 7-28.
• Tokuş, Ö. (2017). Moğol hakimiyetinde Anadolu ve Anadolu’da Moğol Noyanlarının isyanları. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 117(230), 177-208.
• Toprak, Z. (2016). Osmanlı Devleti’nden Cumhuriyet Türkiye’sine mali egemenlik sorunu (1876- 1945). Toplumsal Tarih Dergisi, (276), 56-71.
• Toruk, F. (2009). Fransız gezgin Vital Cuinet’in gözüyle Çankırı. Belleten Dergisi, 73(268), 721-740.
• Töreli, T. (2020). Düyun-ı Umumiye genel sekreteri Vital Cuinet’in 1891’de Malatya Sancağı üzerine tespitleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(2), 763-769.
• Tunçel, A. K. ve Yıldırım, M. (2014). 1854-1875 döneminde Osmanlı Devleti’nin dış borçlanması: kaç milyar dolar Osmanlı Devleti’nin iflasına neden oldu?. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1), 1-26.
• Turan, M. N. (2010). Şanlıurfa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (38), Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uğur, A. ve Karabulut, R. (2018). Osmanlı dış borçları için çıkarılan tahvil ihraçlarının analizi. Sağlam, M. (Ed.). VII. Uluslararası Sempozyum İdealden Gerçeğe Toplum, Siyaset ve Ekonomi Sempozyumu, (s. 40-51), Malatya: BİLSAM Yayınları.
• Uysal, Y. (2020). Vital Cuinet’in gözlem ve değerlendirmelerinde Hacı Bektaş-ı Veli tekkesi. Turkish Studies-Language and Literature, 15(2), 907-916.
• Ünal, M. A. (2012). Osmanlı sosyal ve ekonomi tarihi. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Üner, M. A. (2017). Halep Salnâmelerinde Suruç. İstanbul: Yalın Yayıncılık.
• Yavuz, E. (2017). Türk iktisat tarihinde Erzincan (1923-1960). İstanbul: Arı Sanat Yayınevi.
• Yıldız, A. (2007). Osmanlı İmparatorluğunun borçlanmasında yabancı sermayenin etkisi. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (37), 113-125.
• Yılmaz Gündüz, A. (2012). Osmanlı Devleti’nin ekonomi ve dış borç politikası. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2), 1-18.
• Yılmaz, F. (2007). Cumhuriyet döneminde Osmanlı dış borçları (Düyun-u Umumiye). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Yılmaz, F. (2003). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e dış borçlar (Duyun-u Umumiye). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Yılmaz, F. (2011). Osmanlı’nın borç batağı–Düyun-u Umumiyye. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Quataert, D. (2000). Düyun-ı Umumiye’nin istihdam politikaları (1881-1909). Fethi A. (Çev.). Toplumsal Tarih Dergisi, (79), 15-19.
• Quataert, D. (2020). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922. (Bertay, A. Çev). İstanbul: İletişim Yayınları.