Comments of Shamsuddîn Al-Sivasî about False Sheikhs under the Light of His Work İrsâd Al-'Avam and Evaluation

Year 2021, Volume: 7 Issue: 2, 1109 - 1144, 31.12.2021

Yüksel Göztepe Fatih Çınar

https://doi.org/10.47424/tasavvur.970478

Abstract

Shamsuddîn al-Siwāsī is the founder of Sivāsiyya branch, which is of the main branches of the Halwatiyya order. Siwāsī, who left deep traces in the scientific, political, cultural and religious fields of the sixteenth century, first wrote a work entitled Irshād al-'Awām after he migrated from his hometown Zile to Sivas, and in this study he discussed the guides of the spiritual journey that he observed in his period and thought to be abused from time to time, under the titles such as the correction of the soul, the necessity of the perfect master, the characteristics of the masters and their functions in self-correction. As it can be understood from the title of the work, Siwāsî aimed to warn those who were deceived by the shape and fell for fancy words and took those who occupied the office of sheikhdom even though they were not worthy (competent) as their guide, since they did not know the subtleties of the spiritual course. In line with this aim, Siwāsī revealed the deviations of the false sheikhs in creed, practice and moral issues with verses, hadiths, stories he narrated and various metaphors he used. He stated that the position of sheikhdom/Murshid al-Kāmil was extremely important at the point of exploiting the mystical system and contributed to the criticisms and warnings made against the abuse of this position from the first periods. In this sense, he became one of the sixteenth-century representatives of a tradition such as Hasan al-Basrī, Imam Al-Ghazālī, Ahmad Yasawī, Mawlānā, Najmaddīn-i Dāye and Kashani that warned about false sheikhs. The determinations, warnings and solution suggestions made by Siwāsī as a sheikh on this subject, which has become a subject of discussion on various occasions today, are important. This article mentions the views of Siwāsī on false sheikhs, and also points out his similar and different aspects with the people who expressed their opinions on this subject before him. The current study emphasizes the position of this tradition, which can be considered as an internal criticism tradition in Sufism, with the evaluations of Siwāsī on false sheikhs, among the names before and after him.

Keywords

Tasawwuf, False Sheikhs, True Guides, Psychology of Deception, Shamsuddīn al- Siwāsī, Irshād al-

Şems-i Sivâsî’nin İrşâdü’l-Avâm Adlı Mesnevîsi Bağlamında Müteşeyyih Kimselere Dâir Görüşleri ve Değerlendirilmesi

Abstract

Şems-i Sivâsî, Halvetiyye tarikatının ana şubelerinden biri olan Sivâsiyye kolunun müessisidir. On altıncı yüzyılın ilmî, siyâsî, kültürel ve dinî sahalarında derin izler bırakan Sivâsî, memleketi Zile’den Sivas’a hicret ettikten sonra ilk olarak İrşâdü’l-avâm adlı bir eser kaleme almış ve bu çalışmada nefsin ıslahı, mürşid-i kâmilin gerekliliği, mürşidlerin özellikleri ve nefsi ıslah konusundaki fonksiyonları gibi başlıklarla döneminde gözlemlediği ve zaman zaman istismar edildiğini düşündüğü mânevî yolculuğun kılavuzlarını konu edinmiştir. Eserin isminden de anlaşılacağı üzere Sivâsî, mânevî seyrin inceliklerini bilmedikleri için şekle aldanıp süslü sözlere kanan ve layık olmadıkları halde şeyhlik makamını işgal edenleri kendilerine rehber edinenleri uyarmayı hedef olarak belirlemiştir. Sivâsî bu hedefine uygun olarak eserde sahte şeyhlerin itikâdî, amelî ve ahlâkî konulardaki sapmalarını âyetler, hadisler, naklettiği kıssalar ve kullandığı çeşitli metaforlarla gözler önüne sermiştir. O, tasavvufî sistemin istismar edilmesi noktasında şeyhlik/mürşid-i kâmillik konumunun son derece önemli olduğunu belirtmiş ve ilk dönemlerden itibaren bu konumun istismarına yönelik yapılan eleştiri ve uyarılara katkı sağlamıştır. Bu anlamda Hasan-ı Basrî, İmâm-ı Gazzâlî, Ahmed-i Yesevî, Mevlânâ, Necmeddîn-i Dâye ve Kâşânî’nin de ifade ettiği gibi, müteşeyyihlere dair uyarılarda bulunan bir geleneğin on altıncı asırdaki temsilcilerinden biri olmuştur. Günümüzde de çeşitli vesilelerle tartışma konusu haline gelen bu hususta Sivâsî’nin bir şeyh olarak yaptığı tespitler, uyarılar ve çözüm önerileri önem arz etmektedir. Bu makalede Sivâsî’nin müteşeyyih kimseler hakkındaki düşünceleri zikredilmekle birlikte kendinden önce bu konuda görüş bildiren isimlerle benzer ve farklı yönlerine de işaret edilmiştir. Çalışmada Sivâsî’nin sahte şeyhlere dair değerlendirmeleriyle tasavvufta bir iç tenkit geleneği olarak kabul edilebilecek bu usulün kendinden önceki ve sonraki isimler arasındaki konumuna da vurgu yapılmıştır.

Keywords

Tasavvuf, Sahte Şeyhler, Hakiki Mürşitler, Aldanış Psikolojisi, Şems-i Sivâsî, İrşâdü’l-avâm

References

• Acun, Hakkı. “Sivas ve Çevresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Değerleri”. Vakıflar Dergisi 20 (1988), 188-199.
• Afîfî, Ebu’l-Ala. Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim. çev. Halil İbrahim Kaçar-Murat Sülün. İstanbul: Risale Yayınları, 1996.
• Akkaya, Hüseyin. “Şemseddin Sivasî’nin İrşadü’l-Avâm isimli Mesnevisi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2003), 1-35.
• Aksoy, Hasan. Şemseddîn-i Sivasî: Hayatı, Eserleri ve Mevlidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1983.
• Aksoy, Hasan. “Şemseddin Sivâsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/524-525. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aşkar, Mustafa. “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetîyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39/1 (1999), 561-578.
• Aşkun, Vehbi Cem. Sivas Şairleri. Sivas: Kâmil Matbaası, 1948.
• Attâr, Feridüddîn. Tezkiretü’l-Evliyâ. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2002.
• Ayhan, Necdet. Tokat Zileli Muharrem Efendi’nin Künûzü’l-evliyâ ve rumûzü’l-asfıyâ Adlı Eserinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Bâlî Efendi. Atvâr-ı Seb‘a, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud, 2927, 1a-128a.
• Beyhakî. Kitâbü’z-Zühdi’l-Kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar, çev. Enbiya Yıldırım, İstanbul: Semerkand Yayınları, 2000.
• Bilget, N. Burhan. Sivas Anıt Mezarları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Bolat, Ali vd. Tasavvuf, Tarih, Doktrin, Tenkit, Samsun: E Yazı Yayınları, 2019.
• Çakmak, Muharrem. “Tasavvufa Yöneltilen Eleştirilerin İlimleşme Sürecine Etkileri”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 39 (Ocak 2017), 319-340.
• Çavuş, Mahmut. Arakiyeci-zâde Ahmed b. Ali et-Tokâdî ve Şifaü’ş-Şafiyesinin Tahkiki, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Çelebi, Kâtip. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-müsennâ, 1941.
• Dâye, Nemceddîn. Mirsâdü’l-ibâd (Tasavvuf Yolu). çev. Halil Baltacı, İstanbul: İfav Yayınları, 2013.
• Eraslan, Kemal. Yesevî’nin Fakr-nâmesi. Ankara: Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Eraslan, Kemal. “Ahmed Yesevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/159-160. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Eraslan, Saniye. “Yesevî’de Âhir Zaman Şeyhlerine Bakışın Klasik Türk Şiirine Yansıması”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı. ed. Orhan Kurtoğlu vd. 1/519-537. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2018.
• Erpay, İlyas. “Ahmet Yesevî’nin Divanı Hikmet’inde Pedagojik Unsurlar ve Din Eğitimi”. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, ed. Ömer Kul vd. 1/618-631. İstanbul: Şen Yıldız Yayıncılık, 2016.
• Hasan Paşa Vakfiyesi. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. 1966, 154.
• Hilmi, Hoca-zâde Ahmed. Ziyâret-i Evliyâ. İstanbul: Dâru’l-hilâfeti’l-âliyye, 1317.
• Hucvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb. trc. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
• Hulvî, Mahmûd Cemâleddîn. Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-ı Ulviyye. nşr. Mehmet Serhan Tayşi, İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.
• Hüsâmeddin, Abdi-zâde Hüseyin. Amasya Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Hikmet Matbaası, 1327-1330.
• İbn Kesir Ebü’l-Fida İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. 14 Cilt. trc. Mehmet Keskin, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2017.
• İnal, İbnülemîn Mahmûd Kemâl. Son Asır Türk Şâirleri. 4 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1988.
• Gazâlî. İhyâu Ulûmi’d-din. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sader, 2000.
• Gazâlî. İhyâu ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. trc. Mehmet A. Müftüoğlu, İstanbul: Tuğra Neşriyat, Tarihsiz.
• Gazâlî. el-Keşf ve’t-tebyin. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 2000.
• Gazâlî. el-Maksadü’l-esnâ fî Şerhi Esmâillâhi’l-Hüsnâ. Beyrut: Matbaatü’s-sabah, 1982.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. İstanbul: İnkılap Yayınları, Tarihsiz.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “Şemsiyye”, İslâm Ansiklopedisi, 11/423. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1970.
• Gül, Halim. “Şeyh Hasan Efendi El-Kahî ve Cehdü’l-Mukıl Fî Reddi Şatahâti’l-Münkiri’l-Mudil Adlı Eseri”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 3/2, (Aralık 2019), 287-319.
• Göztepe, Yüksel – Demir, Hamit. “İmam Rabbânî’nin Sûfîlere Yönelttiği Bazı Tenkidler”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2018), 297-322.
• Harîrî-zâde, Mehmed Kemâleddin Efendi. Tibyanü’l-vesâili’l-hakâik fi beyâni selâsili’t-tarâik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi Bölümü, 430-432, 1a-391a.
• Hucvirî, Ali b. Osman. Keşfu’l-Mahcûb. trc. Mahmud Ahmed Mâdî Ebu’l-Azâim, thk. İbrahim Dessûkî, Kahire: Daru’t-Turâsi’l-Arabi, 1974.
• Kâşânî, İzzeddîn. Misbâhu’l-hidâye ve miftâhu’l-kifâye (Tasavvufun Ana Esasları). çev. Hakkı Uygur, İstanbul: Kurtuba Kitap, 2012.
• Kaval, Musa. “Ahmet Yesevi’nin Hikmetler’inde Ahir Zaman’ın Sahte Şeyhleri”. Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/1 (2019), 8-17.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İshâk Buhârî. et-Taarruf li Mezhebi ehli’t-Tasavvuf, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İshak Buhârî. et-Ta’arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. trc. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Kuşeyrî. er-Risâletu’l-Kuşeyrîyye fi İlmi’t-Tasavvuf. nşr. Abdülhalîm Mahmûd, Mahmûd b. eş-Şerîf, Kahire: Müessesetü Dâru’ş-şa‘b, 1989.
• Kuşeyrî. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Levend, Âgâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Muslu, Ramazan. “Halvetiyye’de “Atvâr-ı Seb‘a” Yazma Geleneği ve Sofyalı Bâlî’nin Atvâr-ı Seb‘a Risalesi”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8/18 (2007) 53-70.
• Müstakim-zâde, Süleyman Sa’deddîn Efendi. Mecelletü’n-nisâb. Ankara: Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü, 2000.
• Nazmî, Mehmed Efendi. Hediyyetü’l-ihvân (Osmanlılarda Tasavvufî Hayat). nşr. Osman Türer, İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Ocak, Ahmet Yaşar (ed.). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sûfîler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Okumuş, Ejder. “Sosyolojik” Okuma Yaklaşımıyla Ahmed Yesevî”. Pir-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevî, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017, 335-350.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf, Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Öngören, Reşat. “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/51. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Önkal, Ahmet. “Müseylimetü’l-Kezzâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/90-91. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özköse, Kadir. “Zühd ve Sûfîlerin Zühde Yükledikleri Anlam: Tasavvufta Dünyevileşmeye Tepkisel Yaklaşım”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2002), 175-194.
• Özköse, Kadir. “Tasavvufa Yönelik İç Tenkit”. Somuncu Baba Dergisi, 118 (2010) 22-26.
• Özköse, Kadir. “Zileli Muharrem Efendi’nin Tasavvufî Düşüncesi”. Tarihi ve Kültürüyle II. Zile Sempozyumu, ed. Mehmet Yardımcı. 338-343. İzmir: Zile Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
• Özköse, Kadir. “Ahmed Yesevî’nin Fakr Anlayışı”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10 (2016), 27-31.
• Özköse, Kadir. “Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Dört Kapı ve Kırk Makam Anlayışı”. Akademiar Dergisi, 2 (Haziran 2017), 99-133.
• Özköse, Kadir. “Amasya’da Bulunan Halvetiyye Tekkeleri”. Akademiar, 5 (2018), 91-118.
• Reis, Bedriye. “Gazâlîye Göre Sözde Sûfîler Ve Yanılgı Noktaları”. Ekev Akademi Dergisi, II: 17/50 (Bahar 2013), 137- 150.
• Safâyî, Mustafa. Nuhbetü’l-âsâr min fevâidi’l-eş’âr (Tezkire-i Safâyî). nşr. Pervin Çapan, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Salname-i Vilayeti Sivas 1308. Sivas: Sivas Vilayet Matbaası, 1891.
• Sâmî Şemseddîin. Kâmûsu’l-a’lâm. 4 Cilt. İstanbul: Mihran, 1306.
• Serrâc, Ebû Nasr e’t-Tûsî. el-Lüma’ fî Târihi’t-tasavvufi’l-İslâmî (İslâm Tasavvufu). trc. Hasan Kâmil Yılmaz, İstanbul: Altınoluk Yayınları, 1996.
• Sivâsî, Recep. Necmü’l-hüdâ fi menâkibi’ş-şeyh Şemsüddîn Ebi’s-Senâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Paşa, 694/2, 1a-56a.
• Sivâsî, Şems. Menâkıb-i lmam-ı A'zam. İstanbul: Tevfik Efendi Matbaası, 1291.
• Sivâsî, Şems. Heşt Behişt. nşr. Âlim Yıldız, Sivas: Kristal Matbaacılık, 2015.
• Sivâsî, Şemseddin. Menâzilü’l-ârifîn, Haz. Yüksel Göztepe, Yusuf Yıldırım, İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
• Süreyya, Mehmet. Sicill-i Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye. 6 Cilt. nşr. Ali Aktan vd. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1996.
• Tâhir, Mehmed. Meşâyih-i Osmâniyeden Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli. nşr. Tüccâr-zâde İbrahim Hilmî, İstanbul: Kütüphâne-i İslâm, 1318.
• Tâhir, Mehmed. Osmanlı Müellifleri. 2 Cilt. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2000.
• Tâhir, Mehmed. Ahlak Kitaplarımız. İstanbul: Necmi İstikbâl Matbaası, 1325.
• Tâhir, Mehmed. “Terâcim-i Ahvâl: Şemsüddîn-i Sivasî”. Sebilürreşad, 24-26/463.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. “Zileli Muharrem Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-2/701-702. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Tosun, Cemal. “Hoca Ahmed-i Yesevî’nin Divân-ı Hikmet’inde Eğitim”. Pir-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevî, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017, 303-305.
• Tulum, Mertol. “Hikmetlere Göre Yesevîlik ve Orta Asya Kültür Tarihi Bakımından Önemi-Bir Hikmet Üzerinde Tahlil Denemesi-”. İlmî Araştırmalar Dergisi. 7 (1999), 201-214.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc. el-Lüm‘a. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs, 1960.
• Uludağ, Süleyman. “Halvetiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/394. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Vassâf, Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. 5 Cilt. nşr. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Vicdânî, Sâdık. Tomâr-ı Turûk-ı Aliyye (Tarikatler ve Silsileleri). nşr. İrfan Gündüz, İstanbul: Enderûn Kitabevi, 1995.
• Yesevî, Ahmed. Divân-ı Hikmet’ten Seçmeler. nşr. Kemal Eraslan, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Yesevî, Hoca Ahmed. Dîvân-ı Hikmet, Haz. Mehmet Mahur Tulum, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2016.
• Zorlu, Cihat. Ebu’l-Leys Muharrem Bin Muhammed ez-Zîlî’nin Hubbu’l-Mesâil Adlı Eseri Bağlamında Fıkıh Tasavvuf İlişkisi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, 2010.