EBÛ CA‘FER et-TAHÂVÎ’DE İSTİHSÂN DELÎLİ SORUNU

Yıl 2016, Sayı: 6, 1 - 23, 30.09.2016

Yıldıray Sipahi

https://doi.org/10.17859/pauifd.67358

Öz

İslâm hukuk biliminin teşekkül dönemi Hanefî müctehîtlerinden Ebû Ca‘fer et-Tahâvî’nin, talî delîllerden olan istihsân delîlilini kullanıp-kullanmadığı tartışma konusu olmuştur. et-Tahâvi, önceleri Şâfiî düşüncesi iken daha sonra Hanefî düşüncesine geçmiştir. İbn Hazm, istihsânı, dinde ihtilâfa yol açtığı, hevâ-hevesle delîlsiz hüküm verme ve müctehîdin/bilginin kendini şârî yerine koyma anlamına geldiği şeklinde tanımlamıştır. Bu düşüncesini ispatlamak için ortaya koyduğu, ‘istihsânı Şâfiîlerin hepsi ile Hanefîlerden et-Tahâvî’nin toptan reddettiği’ önermesi sorun teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuk Bilimi, Usul, İstihsan, Delil, Muhtasar

Kaynakça

• Abdulazîz el-Buhârî, Alâuddin b Ahmed (ö. 730/1330), Keşfu’l-Esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî, I-IV, thk: Abdullâh Mahmûd Muhammed Umar, Dâru‟l-Kütübi‟l-Ilmiyye, Lubnan 2009
• Abdulkerim, Rasim Muhammed, el-İstihsân fi’ş-şeriati’l-İslamiyye: Mevkıuhû beyne Usûli’t- Teşrî’ ve Tatbikâtuhu’l-Fıkhıyyeti’l-Muâsıra, Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrut 2012, 608 sayfa.
• Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, Gonca Yayınevi, İstanbul 1987.
• el-Askalânî, Ebu‟l-Fazl Şehabeddin Ahmed b Hacer (ö.852/1449), Lisanu’l-Mizan, I-VII, Matbaatu Meclis-i Dâiretü‟l-Maarifi‟n-Nizamiyye, Beyrût-Lubnân 1971/1390.
• Atar, Fahreddin, Fıkıh Usûlü, İFAV Yay., 3. Baskı, İstanbul 1996.
• Aybakan, Bilal, İmâm Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi, İz Yay., İstanbul 2011.
• Bardakoğlu, Ali, “Tabiî Hukuk Düşüncesi Açısından İslâm Hukukçularının İstihsân ve Istıslâh Görüşü”, Erciyes Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı:3 Kayseri, 1987.
• …………., “İstihsân”, DİA, XXIII; 343.
• Brockelmann C, İslâm Milletleri ve Devlet Tarihi 1, çev: Neşet Çağatay, AÜ İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1964.
• Boynukalın, Mehmet, İmam Muhammed B. Hasan Eş-Şeybânî’nin Kitabu’l-Asl Adlı Eserininin Tanıtımı ve Fıkıh Usûlü Açısından Tahlili, Ocak Yayıncılık, İstanbul 2009.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, Kitabevi, II. Baskı, İstanbul 2000.
• ………., Arap-İslâm Aklının Oluşumu, Çev. İbrahim Akbaba, Kitabevi, III. Baskı, İstanbul 2001.
• el-Cassâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali (ö.370/980), el-Fusul fi’l Usûl, thk: Muhammed Muhammed Temur, Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût-Lübnan 2010.
• ………., Şerhu Muhtâsaru’t-Tahâvî, thk: İsmetullah İnâyetullah Muhammed, Dirase ve Tashih: Said Bektaş, Dâru‟l-Beşâiri‟l-İslâmî, Dârus‟-Sirac, Medine 2010/1431.
• ………., Muhtasaru İhtilafi'l-Ulema, İhtisaru İhtilafi’l-Fukaha li’t-Tahâvî, İhtilafi’l-Fukaha, Tahâvî‟nin “İhtilâfü‟l-ulemâ” [el-İhtilâf beyne‟l-ulemâ‟] adlı eserinin ihtisarıdır. thk: Abdullah Nezir Ahmed, Dâru'l-Beşairi'l-İslâmî, Beyrut 1995/1416.
• ………, Ahkâmu’l-Kur’an, Daru‟l-Fikr, Beyrut 1988.
• Cevherî, İsmâil İbn Hammâd, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye, thk: Ahmed Abdulgafûr Attâr, Kâhire 1984, VII, 1769 (Ayrıca el-Cevherî, İsmail b. Hammâd, es- sıhah, thk: Ahmed Abdülgaffar Attâr, Dâru‟l-Ilmi‟l-Melâyîn, Beyrut, 1990.)
• el-Curcânî, es-Seyyid eş-Şerif Alî İbn Muhammed, Kitâbu’t-Ta’rîfât, Dâru‟l-Kütübi‟l- Ilmiyye, 3. Baskı, Beyrut 1988.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b Umer b Îsâ (ö. 430/1039), Kitabu Te’sîsu’n-Nazar, 1. Baskı, Dâru‟l-Fikr, Beyrût-Lübnan, 2006.
• ………, Takvîmu’l-Edille fî Usûli’l-Fıkhi, thk: Adnân Ali, 1. Baskı, el-Mektebetu‟l-Asrî, Saydâ-Beyrût 2006/1426.
• ed-Devâlîbi, Muhammed Ma‟ruf, el-Medhal İle Ilmi Usûli’l-Fıkh, 5. Baskı, Metâbı‘ Daru‟l- Ilmi li‟l-Melâyin, Halep 1385/1965.
• Ebû Yûsuf, Ya‟kub b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‟d Kûfî (182/798) İhtilâfu Ebî Hanîfe ve’bni Ebî Leylâ, tsh ve ta‟lik: Ebu'l-Vefâ el-Afgânî, Matbaatu‟l-Vefa, Kahire 1357.
• el-Ferfur, Muhammed Abdüllatîf Sâlih, Nazariyyatü’l-İstihsân fi’t-Teşrii’l-İslâmî ve Sılatuhâ bi’l-Maslahati’l-Mürsele, Dâru Dımeşk, Dımeşk 1987.
• el-Feyrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b Yâ„kûb el-Allâme el-Luğâvî (ö.817), Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, Matbaâtü‟l-Hayriyye, Kâhire 1888, VIII, 35.
• ………………, el-Kâmûsu’l-Muhît, 2. Baskı, Müessesetü‟r-Risâle, Beyrût-Lubnân 1413/1993.
• Gül, Şirin, İbn Hazm’ın Kıyâsı Reddi, AÜSBE (Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi), Ankara 2001.
• el-Hamavî, Usâme, Nazariyâtu’l-İstihsân, Dâru‟l-Hayr, yy 1992/1412.
• Hassan, Ahmet, İslâm Hukuk Biliminin Gelişimi, çev: Haluk Songur, Rağbet Yayın., İstanbul 1999.
• İbn Hallikân, Ebu‟l-Abbâs Şemseddin Ahmed b Muhammed (ö.681/1282), Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zaman, thk: İhsân Abbas, Dâru Sadr, Beyrût ty, 71.
• İbn Kesîr, Ebu‟l-Fida İmaduddin İsmail b Ömer (ö744/1373), el-Bidâye ve’n-Nihâye I-XXI, thk: Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî, Dâru Hicr Yy 2003/1424, XIII, 672, XIV, 653, XV, 71-72.
• İbn Kutluboğa, Tâcu’t-Teracim, thk: Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dâru‟l-Kalem, Dımeşk 1992.
• İbn Manzûr, Ebu‟l-Fadl Cemâluddîn Muhammed İbn Mükrim (ö.711/1562), Lisânü’l-Arab, Dâru Sâdır, Beyrut 1990, XI, 459 [Ayrıca; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Daru‟l-Meârif, Kahire ty, 3046].
• İbn Zebru‟r-Rebî, Ebû Süleyman Muhammed b Abdullah b Ahmed (ö.379/989), Târihu Mevlidi’l-Ulemâ ve Vefayâtihim I-II, thk: Abdullah Ahmed Süleyman el-Hamed, I. Baskı, Dâru‟l-Âsıme, Riyad 1410, II, 527
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm ez-Zahîrî (ö.456/1064), el
• Muhalla, Daru‟l-İ‟tisam, Kahire, 1972.
• ……….., el-İhkâm fi Usûli’l Ahkâm, Tahkîk: Muhammed Muhammed Têmir, Dâru‟l-Kutubi‟l
• İlmiyye, Beyrut 2010.
• ………., Mulahhas İptâli’l-Kıyâs ve’r-Re’y ve’l-İstihsân ve’t-Taklîd ve’t-Ta’lîl, thk: Saîd el- Afgânî, Dâru‟l-Muktebes, Beyrut-Lubnan 2014.
• ………., el-Usûl ve’l-Furû, Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût-2005.
• ………., en-Nübez el-Kâfiye fî Ahkâm Usûli’d-dîn (Usûli’d-din, Dinin Kaynaklarına Bir Bakış), çev: İbrahim Aydın, İnsan Yay., İstanbul 1991.
• İltaş, Davut, „Tahâvî‟, DİA, XXIX, 385-388.
• Kal'aci, Muhammed Revvas, Mevsuatu Fıkhi İbrâhim en-Nehâî, Câmiatu'l-Melik Abdulazîz, Mekke 1979.
• Karaman, Hayrettin, İslâm Hukuk Tarihi, Nesil Yayınları, İstanbul 1989.
• Karapınar, Ahmet, Abbasiler Dönemi Türklerin Siyasi Faaliyetleri, Türkler IV, Yeni Türkiye Yay, Ankara 2002.
• Kayadibi, Saim, Doctrine of Istihsân (Juristic Preference) in Islamic Law, Tablet Yayınları, Konya 2007.
• Kerim, Fâruk Abdullah, el-İstihsân ve Nemêzicu min Tatbikâtihî fi’l-fıkhı’l-İslâmî, Dâru‟l- Kütübi‟l-Ilmiyye, Lübnan 2012, 480 safya.
• Kılıçer, Esad, İslâm Fıkhında Re’y Taraftarları, DİBY, 2. Baskı, Ankara 1994.
• ………, “Ehl-i Re’y”, DİA, TDV, İstanbul 1994, X, 520-524.
• Musa, Yusuf, Fıkhî İslâm Târihi, ter: Ahmet Meylânî, Arslan Yay., İstanbul 1983.
• en-Nedvî, Ali Ahmed, el-İmâm Muhammed ibni’l-Hasen eş-Şeybâni Nêbiğatu’l-Fıkhı’l- İslâmî, Dâru‟l-Kalem, Dımeşk 1994/1414.
• Nezîr Ahmed, Abdullah, Ebû Ca‘fer et-Tahâvî, Dâru‟l-Kalem, Dımeşk, 1991.
• Önder, Muharrem, Hanefî Mezhebinde İstihsân Anlayışı ve Uygulaması (Yayımlanmamış doktora tezi), Konya, 2000.
• ………, “İstihsân Kavramının Ortaya çıkışı”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sayı:7, 2006.
• Özen, Şükrü, İslâm Hukuk Düşüncesinin Aklîleşme Süreci, MÜSBE (Yayımlanmamış Doktora Tezi) , İstanbul 1995.
• Özel, Ahmet, Hanefî Fıkıh Alîmleri, TDV Yay., Ankara 1990.
• er-Râzî, Muhammed b Bekr b Abdilkâdir el-İmâm, Muhtâru’s-Sıhâh, ihraç: Dâiratu‟l-Meâcim fî Mektebetî Lubnân, Beyrût-Lubnân 1995, 96.
• Schacht, Joseph (ö.1969), The Origins of Muhammadan Jurisprudance, The Clarendon Press, Oxford, 1975.
• …….., İslâm Hukukuna Giriş (An Introduction to İslamıc Law), çev: Mehmet Dağ-Abdulkadir
• Şener, Ankara Üniversitesi Basım Evi, Ankara 1977.
• Selhât, Reşîd, el-İstidlâlü’l-Fıkhî: Dirâse Tahliliyye li’l-Akli’l-İslami ve Mîlâdi Anâsıri İlmi Usûli’l-Fıkh, Dâru‟n-Nefais, Amman 2009/1429.
• es-Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b Ahmed b Ebî Sehl (ö.483/1090), Usûlu’s-Serahsî, thk: Ebu‟l-Vefâ el-Afgânî, Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrut-Lubnan 2005.
• ……….., el-Mebsût, I-XXX, Çağrı Yayınları, İstanbul 1983.
• es-Seyyid, Cemaleddin Mustafa, el-İstihsân: Buhûsun Fıkhiy ve Usûliy ve Nahviy ve Felsefî, Daru‟l-Hâdi, Beyrut 2007/1428.
• Şa‟ban, Muhammed İsmail, el-İstihsân Beyne’n-Nazariyye ve’t-Tatbîk, Dâru‟s-Sekafe, Devha 1988.
• Şa‟ban, Zekiyyüddin, İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh), çev: İ. Kâfi Dönmez, TDVY, Ankara 2007.
• eş-Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas el-Muttalibî (ö.204/820), er-Risale, thk. Abdulfettah Kebbâra Şâkir, Dâru‟n-Nefâis, Beyrut 2010.
• …….., er-Risale (İslâm Hukukunun Kaynakları), çev. Abdülkadir Şener-İbrahim Çalışkan, TDVY, Ankara, 2007.
• …….., İbtâlu’l-İstihsân, thk: Ali b. Muhammed İbn Senân, Dâru‟l-Kalem, Beyrût 1986.
• …….., Cimau'l-İlm, thk: Muhammed Ahmed Abdülazîz, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1984.
• …….., Kitâbu’l-Umm: Mevsuatu’l-İmâmi’ş-Şâfiî, thk: Ali Muhammed, Adil Ahmed; şariki fî‟t-tahkik Ahmed İsa Hasan Ma‟saravi, Dâru İhyai‟t-Türasi‟l-Arabî, Beyrut 2001/1422.
• eş-Şâtibî, Ebû İshâk İbrâhîm b Mûsâ el-Lahmî el-Ğırnatî (ö.790/1388), el-Muvâfakât fî Usûli’-Şerîa, Tahkîk: eş-Şeyh Ramazan İbrahim, Dâru‟l-Mâ‘rife, Beyrut-Lubnan 1999.
• ………, el-Muvâfakât (İslâmî İlimler Metodolojisi), I-IV, Çev. Mehmet Erdoğan, İz Yayınclılık, İstanbul 1990.
• Şener, Abdülkadîr, İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyâs, İstihsân ve İstıslah, TDVY (Matbu Doktora Tezi), Ankara 1974.
• eş-Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b Hasen, Kitâbu’l-Asl el-Ma’rûf bi’l-Mebsût, thk: Ebu‟l-Vefâ el-Afgânî, İlmu‟l-Kütüp, el-Tab‟atu‟l-Ûlâ, Beyrut 1990.
• ……….., el-Asl li’l-imâm Muhammedi’bni’l-Haseni’ş-Şeybânî, thk ve dirâse: Mehmet Boynukalın, Dâru İbn Hazm, Beyrut-Lubnan 2012/1433.
• ………..,el-Hucce alâ Ehli’l-Medine, nşr: Mehdî Hasan el-Keylânî, Alemu‟l-Kutub, Beyrut ty.
• eş-Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b Ali b Yusuf el-Feyruzâbâdî (ö.476/1083), el-Lum’a fî Usûli’l-Fıkh, Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• ………, Şerhu’l-Lum’a, I-II, thk: Abdulmecîd Türkî, Dâru‟l-Garbi‟l-İslâmî, Beyrut 1988.
• ………, et-Tebsıra fî Usûli’l-Fıkh, thk: Muhammed Hasan Haytû, Dâru‟l-Fikr, Dımaşk 1403.
• Uluslararası İmam Şafiî Sempozyumu, Editör: Mehmet Bilen, 7-9 Mayıs 2010, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Konferans Salonu, I. Baskı 2012.
• et-Tahâvî, Ebu Ca‟fer Ahmed b Muhammed b Selame (ö. 321/933), Muhtasaru’t-Tahavi, thk: Ebu‟l-Vefa el-Afganî, Lecnetü İhyai‟l-Meârif, Mısır h.1370.
• ………., Ahkamu’l-Kur’an, thk: Sadettin Ünal, İSAM, İstanbul 1995.
• ….…..., Şerhu Meâni’l-Âsâr, thk: Muhammed Zuhrî en-Neccâr, Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrut h. 1399; ayrıca yine tahkiki Muhammed Zuhrî en-Neccâr ve Muhammed Seyyid Cedi‟l-Hakkı tarafından yapılan ve İlmu‟l-Kutup tarafından 1994 yılında fihrist eklenerek yayınlanan baskı da vardır.
• ……..., Şerhu Müşkili’l-Âsâr, thk: Şuayb Ürnuût, Müessesetu‟r-Risâle, Beyrût 1987.
• …….., Hadislerle İslâm Fıkhı (Şerhu Meâni’l-Âsâr), çev: Beşir Eryarsoy, Kitâbî Yayınevi, İstanbul 2009.
• ……., el-Akîdetu’t-Tahâvî, Tahâvî’nin metni üzerinde ta’likâtu’l-Muhtasara, te‟lif: Salih b.
• Fûzen b. Abdillêh el-Fûzen, Dâru‟l-Âsıme, h.1421, yy.
• Temel, Ahmet, İmam Muhâmmed’in El-Hücce Adlı Eseri Ekseninde Şer’î Deliller, MÜSBE (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2007.
• Türcan, Talip, Sünni Şer’îlik Teorisinin Kurucusu Olarak İmâm Eş-Şafiî, Uluslararası İmam Şafiî Sempozyumu, Editör: Mehmet Bilen,7-9 Mayıs 2010, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Konferans Salonu, I. Baskı 2012, s.713-725.
• Ünlü, Nuri, İslâm Tarihi, MÜİFVY, İstanbul 1992,439.
• Yavuz, Yunus Vehbi, Hanefî Mezhebinde İçtihad Felsefesi, İşaret Yayınları, İstanbul 1993.
• Yıldız, Hakkı Dursun, Abbâsîler, DİA, İstanbul 1988.
• Yiğit, Metin, İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet, İz Yayıncılık, İstanbul 2013.
• Yusuf, Musa, Târîhu’l-Fıkhı’l-İslamî, trc: Ahmet Meylanî, Arslan Yay., İstanbul 1983.
• Zebîdî, Murtazâ, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, thk: Alî Şirî, Beyrut 1994, XV, 504.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b Ahmed b Osman (ö.748/1348),
• Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhir ve’l-A’lâm, thk: Beşşâr Avvâd Ma‟rûf, Dâru‟l
• Ğarbi‟l-İslâmî, Byrût 2003/1424, VII, Zehebî, Muhammed b. Osman, Târîhu’l-İslâmi ve
• Vefiyatu’l-Meşâyîhi ve’l-A’lam, I. Baskı, Dâru‟l-Kitabi‟l-Arabî, Beyrut-Lubnân 1987.
• Zeydan, Abdulkerîm, el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkhi, Dersâdet, Bağdat 1986.
• ………, İslâm Hukukuna Giriş, trc: Ali Şafak,Kayıhan Yay., İstanbul 1995.