Süheyl ü Nev-bahār’da ḳocın- yacan- Birleşiği Üzerine

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 1350 - 1363, 30.08.2021

Ecem Aydın İbrahim Taş

https://doi.org/10.34083/akaded.958908

Öz

Süheyl ü Nev-bahār, Mes¤ūd tarafından 1350 yılında kaleme alınmış, Anadolu’da gelişen Türk edebiyatının ilk beşerî aşk konulu mesnevisidir. Süheyl ü Nev-bahār, kendisinden sonra telif edilen mesnevilere öncülük etmesinin yanında, dönemin bütün dil hususiyetlerini taşıması açısından da kıymetli bir eserdir. Mes¤ūd’un, dönemin dil özelliklerine uygun olarak duru bir dil kullanmasının yanında, yer yer, henüz yazı diline girmemiş arkaik izler taşıyan ağız sözcüklerini tercih etmesi, eserin kıymetini bir kat daha artırmaktadır. Söz konusu eser, sadece arkaik ağız sözcüklerinin değil, Türkçede kelime teşekkülünün önemli bir yöntemi olan ‘birleştirme’nin de kayda değer örneklerini sunmaktadır. Bu makalede, eserde tek veride geçen ancak başka metinlerde tespit edilmemiş böyle bir birleştirme örneği olan ḳocın- yacan- sıralama birleşiğini filolojik ve semantik yönden ele almaya çalışacağız. Bunu yaparken önce birleşiği oluşturan sözcükler, birbirinden bağımsız, tarihsel olarak ve metin bağlamında filolojik ve semantik açıdan irdelenmiş ve her birinin semantik kategorileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Sonrasında da Süheyl ü Nev-bahār’da tek veride geçen birleşik aynı yolla değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Süheyl ü Nev-bahār, filoloji, semantik, sıralama birleşiği, ḳocın- yacan-

About ḳocın- yacan- Compound Word in Süheyl ü Nev-bahār

Öz

Süheyl ü Nev-bahār is the first mathnawi with the theme of love in Turkish literature rising in Anatolia and is written by Mas¤ūd in 1350. Süheyl ü Nev-bahār is a valuable work in terms of containing all the language characteristics of the period, as well as leading all the mathnawis written after it. Along with the fact that Mas¤ūd uses a clear language in accordance with the language characteristics of the period, the fact that he prefers spoken dialect that carries archaic traces that have not yet been used in the written language increases the value of the work. The related work presents notable examples not only of spoken dialect words, but also of ‘compound words’, an important method of coinage in Turkish. In this article, we will try to discuss the compound word ḳocın- yacan-, which has been included in only one part of this work and has not been seen in other texts from a linguistic and a semantic point of view. By doing this, at first, the words creating the compound were examined independent of each other, historically and in the context of the text from a philological and semantic point of view and the semantic categories of each were tried to be determined. And thereafter, the compound word indicated in only one part of Süheyl ü Nev-bahār has been evaluated in the same way.

Anahtar Kelimeler

Süheyl ü Nev-bahār, philology, semantics, sorting compound word, ḳocın- yacan-

Kaynakça

• Argunşah, M., & Güner, G. (2015). Codex cumanicus. Kesit Yayınları.
• Cin, A. (2012). Mesud bin Ahmed Süheyl ü Nev-bahār (kenzü’l-bedāyí¤) inceleme-metin-dizin. Eğitim Yayınevi.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University Press.
• Dankoff, R. (2004). Evliya Çelebi seyahatnamesi okuma sözlüğü. Seyahatname’deki eskicil, yöresel, yabancı kelimeler, deyimler. (Semih, Tezcan Çev.). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 37.
• Dilçin, C. (1991). Mes¤ūd bin Aḥmed Süheyl ü Nev-bahār inceleme-metin-sözlük. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon II. Turcologica.
• İzbudak, V. (1936). El-idrâk haşiyesi. T. D. K. Devlet Basımevi.
• Kaçalin, M. S. (2017). Oğuzların diliyle Dedem Korkudun kitabı. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2019). Dîvânu lugâti’t-turk Türk dilleri derlemesi. (Mehmet, Ölmez Haz.). Kabalcı Yayıncılık.
• Kültüral, Z. & Beyreli, L. (1999a). Şerîfî şehnâme çevirisi I. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kültüral, Z. & Beyreli, L. (1999b). Şerîfî şehnâme çevirisi III. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kültüral, Z. & Beyreli, L. (1999c). Şerîfî şehnâme çevirisi IV. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Meninski, F. M. (2000a). Thesaurus linguarum orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae. Lexicon Turcico-Arabico-Persicum. Mit einer einleitung und mit einem türkischen wortindex von Stanisław Stachowski, sowie einem vorwart von Mehmet Ölmez II. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Meninski, F. M. (2000b). Thesaurus linguarum orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae. Lexicon Turcico-Arabico-Persicum. Mit einer einleitung und mit einem türkischen wortindex von Stanisław Stachowski, sowie einem vorwart von Mehmet Ölmez III. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. & Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 2, 243-311.
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut -dresden nüshası- metin, dizin II. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Lexica Societatis Fenno-Ugricae.
• Redhouse, S. J. W. (1992). Turkish and English lexion shewing in English the significations of the Turkish terms. Çağrı Yayınları.
• Starostin, S., Dybo, A. & Mudrak, O. (2003). Etymological dictionary of the altaic languages II. Brill.
• Şan, F. (2017). Şeyhî’nin Husrev ü Şîrîn’i (inceleme-metin-çeviri-dizin/sözlük). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. (1994). Türk dillerinde önseste y- türemesi. Türk Dilleri Araştırmaları, 4, 51-66.
• Tekin, T. (1995). Türk dillerinde birincil uzun ünlüler. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tezcan, S. & Boecshoten, H. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. Yapı Kredi Yayınları.
• Tezcan, S. (1995). Mes¤ūd ve XIV. yüzyıl Türk edebiyatı üzerine yeni bilgiler. Türk Dilleri Araştırmaları, 5, 65-84.
• Tezcan, S. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri üzerine notlar. Yapı Kredi Yayınları.
• Tietze, A. & Tekin, T. (1990). Tarama sözlüğü üzerine bazı açıklamalar. Erdem, 5 (13), 285-293.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı sprachgeschichtliches und etymologisches wörterbuch des Türkei-Türkischen I. Simurg.
• Tietze, A. (2019). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati 9. Demir, N. & Yılmaz, E. (Ed.). Türkiye Bilimler Akademisi.
• Timurtaş, F. K. (1963) Şeyhî’nin Husrev ü Şîrîn’i inceleme-metin. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Tulum, M. & Tulum, M. M. (2016). Dede Korkut Oğuznameler Oğuz beylerinin hikâyeleri. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Tulum, M. (2013). Sinan Paşa, maârif-nâme - özlü sözler ve öğütler kitabı. T. C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Tulum, M. (2014). Sinan Paşa (ö. 1486), tazarru‘-nâme yakarışlar kitabı (inceleme-metin-tıpkıbasım). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1965). XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklariyle tarama sözlüğü II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1969). XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklariyle tarama sözlüğü IV. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1972). XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklariyle tarama sözlüğü VI. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1979). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü XI. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, O. (2020). Şeyhî Hüsrev ü Şîrîn. Akademik Kitaplar.