1930'lu Yıllarda Doğu Türkistan'da Millî Mücadele ve Edebiyata Yansıması

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 31, 41 - 53, 06.10.2023

Mehmet Bulut

https://doi.org/10.31126/akrajournal.1312710

Öz

Doğu Türkistan’ın aslında bütün Türklüğün Çinlilerle olan mücadelesi yaratılışlarından bugüne dek sürmüştür. Çinlilerin Doğu Türkistan’a karşı son büyük saldıları 1750’lerde başlayarak bugüne kadar gelmiş ve maalesef günümüzde Çin tahakkümü altındadır. Bu işgale bugüne kadar pek çok kere isyan eden Doğu Türkistan halkının giriştiği isyanlardan bazılarının adları şunlardır: Büyük-Küçük Hocalar İsyanı, Üçturfan İsyanı, Ziyavdin Hoca isyanı, Cihangir Hoca İsyanı, Yusuf Hoca İsyanı, Yedi Hoca İsyanı, Velihan Töre İsyanı, Kuçar ve Döngenler İsyanı. Makalemizde 1930’lardaki isyanda yazılan, Jarring Prov. 472’ye kayıtlı üç şiiri ele alacağız. Bu şiirlerden biri daha önce Alimcan Buğda tarafından yayımlanmış, diğer ikisi ise ilk kez makalemizde yayımlanacaktır. İlk bölümde Uygurlar hakkında genel bilgi verilmiş olup ardından da Doğu Türkistan Türklüğünün Çin ve Rus işgalcileriyle olan son yüz elli yıldaki mücadelesi anlatılmıştır. Bunun ardından bu mücadeleye Türkiye Türklüğünün katkısı incelenmiştir. Daha sonra ise bahse konu şiirler, transkrip alfabesine aktarılmış, karşılarında Türkiye Türkçesi verilmiştir. Bu sayede üç şiirden yola çıkarak şanlı mücadelenin duygusal ve tarihî tarafına bakacağız. Türkiye Türklüğünün katkısını gördüğümüz Altay şiirinin Doğu Türkistan’a ulaşmasını sağlayan, İttihat ve Terakki tarafından Doğu Türkistan’a öğretmen olarak gönderilen Ahmet Kemal İlkul olabilir. Bir başka ihtimal ise Türk askerî personeli tarafından ulaştırılmış olmasıdır. Şiirler; Kumul, Kaşgar ve Altay yer adlarını ihtiva ederek buralarda kazanılan zaferi anlatır. Şiirler teknik açıdan kusurludur. Ancak zor şartlar altında yazılan bu şiirlerden teknik başarı beklemek de pek doğru sayılmaz. Bu tür şiirlerde önemli olan bağımsızlığa ve zafere olan vurgudur. Ayrıca yüreklere vatan sevgisi ve iman aşılamaktır. Bu üç örneğin bu konuda önemli bir güce sahip olduğunu söyleyebiliriz.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkistan, Uygurlar, Cedit Hareketi, Ahmet Kemal İlkul, İzmir Marşı

National Struggle in East Turkistan in The 1930s and its Reflection On Literatureabstract

Öz

The struggle of East Turkestan, in fact the struggle of all Turks against the Chinese has been going on since their creation. The last major Chinese aggression against East Turkestan started in the 1750s and has continued until today and unfortunately it is under Chinese domination today. The names of some of the rebellions of the people of East Turkistan, who have rebelled against this occupation many times until today, are as follows: Big-Small Khoja Rebellion Uchturfan Rebellion, Ziyavdin Khoja Rebellion, Cihangir Khoja Rebellion, Yusuf Khoja Rebellion, Yedi Khoja Rebellion, Velihan Tore Rebellion, Kuchar and Dungans Rebellion. In our article, we will consider three poems written during the uprising in the 1930s and recorded in Jarring Prov. 472. One of these poems was previously published by Alimcan Buğda, and the other two will be published for the first time in this article. In the first part, general information about Uyghurs is given and then the struggle of East Turkistan Turks against Chinese and Russian invaders in the last one hundred and fifty years is explained. After that, the contribution of Turkish Turkey to this struggle is analyzed. Afterwards, the poems in question have been transferred to the transcript alphabet and the Turkish language has been given against them. In this way, we will look at the emotional and historical side of the glorious struggle based on three poems. Ahmet Kemal Ilkul, who was sent to East Turkestan as a teacher by the Union and Progress Party, may have been the one who ensured that the Altai poem, in which we see the contribution of Turkish Turkishness, reached East Turkestan. Another possibility is that they were delivered by Turkish military personnel. The poems contain the place names of Qumul, Kashgar and Altai and describe the victory won there. The poems are technically flawed. However, it is not correct to expect technical success from these poems written under difficult conditions. What is important in such poems is the emphasis on independence and victory. It is also to instill love of homeland and faith in the hearts. We can say that these three examples have a significant power in this regard.

Anahtar Kelimeler

East Turkistan, Uyghurs, Jadid Movement, Ahmet Kemal Ilkul, Izmir Anthem

Kaynakça

• Adil Hikmet Bey, Haz. Yusuf Gedikli. Asya'da Beş Türk. İstanbul: Ötüken, 2012.
• Ahmet Kemal İlkul, Haz. Yusuf Gedikli. Çin-Türkistan Hatıraları Şangay Hatıraları . İstanbul: Ötüken, 1997.
• Alptekin, Erkin. Uygur Türkleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1978.
• Emet, Erkin. Doğu Türkistan Uygur Ağızları. Ankara: TDK, 2015.
• Hayit, Baymirza. Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2004.
• —. Türkistan Rusya ile Çin’in Arasında. İstanbul: Otağ Yay., 1975.
• İnayet, Alimcan. «“UYGUR” SÖZCÜĞÜNÜN KÖKENİ VE ANLAMI ÜZERİNE YENİ BİR YAKLAŞIM.» VI. Türk Dili Kurultayı . Dü. TDK. TDK, 20-24 Ekim 2008. 1-8.
• Karluk, Abdurreşit Celil. «Tatar Türklerinin Uygur Türklerindeki Cedit Eğitimine Etki ve Katkıları Üzerine.» Emelimiz Kırım (2002): 30-37.
• —. «Uygur Yenilenmesi Sürecindeki İstanbul Ekolü ve Onun Bazı Temsilcileri Üzerine.» Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi (2009): 290-328.
• Komisyon. Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (XVI-XX. Yüzyıllar). Ankara: TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 2004.
• Necip, Emir Necipoviç. Yeni Uygur Türkçesi (İklil KURBAN). Ankara: TDK, 2013.
• Özkan, Nevzat. Türk Dilinin Yurtları. Ankara: Akçağ, 2017.
• Öztürk, Rıdvan. Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK, 2020.
• Ruzibaki, Mehmet. «Damolla Sabı̇t B. Abdülbakı̇: Temel Kelamı̇ Düşüncelerı̇.» Kelam Araştırmaları (2014): 253-276.
• Taşağıl, Ahmet. https://islamansiklopedisi.org.tr/turkistan. tarih yok. 6 9 2023.
• Tevekkül, Mihrullah. «Uygurlarda Ceditçilik Hareketi ve Onun Etkisi Üzerine Genel Bir Değerlendirme.» Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. Dü. Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB). Eskişehir: Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB), 2014. 431-439.
• Turan, Şekür. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1992.
• Yusupova, Nasiba. Türkçe-Özbekçe Sözlük. Ankara: TDK, 2018.
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Hoca_Niyaz. (2022, Ağustos 12). 4 5, 2023 tarihinde alındı.
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Hoca_Niyaz. 12 Ağustos 2022. 5 4 2023.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/dongen 8 Eylül 2023.