İslam Düşünce Geleneğinde Eleştiri ve Farklılıkları Gözetme: Nusaybinli İliya ve Mervânî Veziri Ebu’l-Kasım el-Mağribî Örneği

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 1 - 16, 26.06.2023

Mehmet Alıcı

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1274570

Öz

Bu çalışma, 11. yüzyılda İslam eleştiri kültürü ışığında Nusaybinli İliya’nın Mervânî veziriyle yaptığı tartışmayı bahse konu edinmektedir. Söz konusu karşılaşma, İliya’nın Arapça kaleme aldığı Kitâbü'l-Mecâlîs çerçevesinde incelenmektedir. Nusaybin Metropoliti İliya ile Mervânî veziri Ebü'l-Kâsım el-Mağribî arasındaki tartışma karşılıklı münazara etiğine önemli bir örneklik teşkil etmektedir. İliya’nın kitabında yedi oturumla ele aldığı bu tartışma, farklılıkları gözetmenin İslam düşüncesinin ana ilkelerinden biri olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla burada, eleştiri kültürünün ve hoşgörünün İslam düşünce geleneğinde baskın bir yaklaşım olduğuna işaret edilmektedir. Ayrıca bu çalışma, İliya’nın, Müslüman-Hıristiyan tartışmalarına nasıl yaklaştığı ve hangi yöntemleri kullandığı incelenmektedir. Bu bakımdan İslamî terminolojiyi kullanması ve muhatabın kutsal metni üzerinden bir delillendirme çabasına girişmesi önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mervâniler, Nusaybinli İliya, Ebu’l-Kasım el-Mağribî, Kitābu’l-Mecâlis, Müslüman-Hıristiyan Polemikleri, İslam Eleştiri Kültürü

Teşekkür

Hakime Reyyan Yaşar, M. Nesim Doru, Zafer Duygu

Criticism and Diversity in the Tradition of Islamic Thought: The Case of Elias of Nisibis and Wazīr Abū’l-Qāsim al-Maghribī

Öz

This study discusses Elias of Nisibis with the Marwānid wazīr in light of the Islamic criticism culture in the 11th century. That encounter is examined within the framework of Kitāb al-Majālis, written by Elias in Arabic. The debate between Elias of Nisibis, the Metropolitan of Nisibis and Abū’l-Qāsim al-Maghribī, the Marwānid wazīr, constitutes an essential example of mutual debate ethics. The dispute that Elias treats in seven sessions in his book shows that observing diversity is one of the main principles of Islamic thought. Therefore, it is pointed out here that the culture of criticism and the notion of tolerance are dominant distinctions within the tradition of Islamic thought. In addition, this study examines how Elias approaches Muslim-Christian debates and the method employed by himself. In this respect, it must be noted that Elias tries to use Islamic terminology and attempts to lead an argumentation over the interlocutors’ own Scriptures.

Anahtar Kelimeler

Marwānids, Elias of Nisibis, Abū’l-Qāsim al-Maghribī, Kitāb al-Majālis, Muslim-Christian Polemics, Islamic Culture of Criticism

Kaynakça

• Al-Anṭākī, Yaḥyā b. Saʿīd. Tārīẖ Al-Anṭākī: al-maʿrūf bi-ṣilat tārīẖ ūtīẖā. thk. ʿUmar ʿAbd al-Salām Tadmurī. Ṭarābulus: Ǧurūs Burs, 1990.
• Al-Shābushtī, Abu-’l-Ḥasan ’Alī Ibn-Muḥammad. Ad-Diyārāt. thk. Kūrkīs ʻAuwād. Baghdad: Maktabat al-Mut̲annā, 1966.
• al-Ma’arrī, Aḥmad Ibn-ʻAbdallāh Abu-’l-ʻAlāʼ . Risālat al-ġufrān. Thk. ʿĀʾiša ʿAbd-ar-Raḥmān Bint-aš-Šāṭi’. Cairo: Dār al-Maʻārif, 1977.
• Aydın, Mehmet. Müslümanların Hristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları. Ankara: TDV, 1998.
• Bâkillânî, Ebûbekir Muhammed b. et-Tayyib. Kitâbu’t-Temhîd. Beyrut: Mektebetu’ş-Şarkiyye, 1957.
• Baluken, Yusuf. Mervânîler Devrinde Dinî Gruplar Arasındaki Münasebetler. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, SBE, Unpublished Master Thesis, 2010.
• Bar Hebraeus. The Ecclesiastical Chronicle. çev. David Wilmshurst. New Jersey: Gorgias Press, 2016.
• Travels of Rabbi Petachia of Ratisbon. çev. A. Benisch. London, 1856.
• Bertaina, David. “Elias of Nisibis”. Encyclopaedia of Islam. ed. K. Fleet vd. Three. Erişim 27 Şubat 2018. http://dx.doi.org.sire.ub.edu/10.1163/1573-3912_ei3_COM_26168
• Bertaina, David. “Science, Syntax, and Superiority in Eleventh-Century Christian–Muslim Discussion: Elias of Nisibis on the Arabic and Syriac Languages”. Islam and Christian–Muslim Relations 22/2 (2011), 197-207. https://doi.org/10.1080/09596410.2011.560433
• Bizri, Nader el-. “God: Essence and Attributes”. The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology. 121-140. New York: Cambridge University Press, 2008.
• Bosworth, Clifford E. “The Concept of Dhimma in Early Islam”. Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society. ed. B. Lewis - B. Braude. 37-51. London: Holmes-Meier, 1982.
• Cheikho, Louis. “Majālis īliyyā, muṭrān Nuṣaybīn”. al-Mashriq 20 (1922), 34-44, 112-122, 267-272, 366-377, 425-434.
• Diez, Martino. “The Profession of Monotheism by Elias of Nisibis: An Edition and Translation of the Fifth Session of the Kitāb al-majālis”. Islam and Christian–Muslim Relations 28/4 (02 Ekim 2017), 493-514. https://doi.org/10.1080/09596410.2017.1362801
• Dolabani, Hanna. Antakya Süryani Kadim (Ortodoks) Kilisesi Patriklerinin Özgeçmişi. ed. İbrahim Özcoşar - Hüseyin H. Güneş. çev. Gabriyel Akyüz. İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi, 2006.
• Doru, Mehmet N. “The Analysis of Yahyâ Ibn ‘Adî’s Metaphysical Opinions”. Parole de l’Orient, 432-451.
• Doru, Mehmet Nesim. “Süryani Düşüncesinde Nusaybinli İliya’nın Önemi ve ‘Kitabu’l-Mecâlis’ Adlı Eserinde Tanrı Görüşünün İslam Felsefesi ve Kelamı Açısından Değerlendirilmesi”. Milel ve Nihal 8/2 (2011), 53-82.
• Doru, Mehmet Nesim. Süryanilerde Felsefe. İstanbul: Yaba, 2012.
• Duygu, Zafer. İslam ve Hıristiyanlık: Hıristiyanlara Göre İki Dinin Karşılaşması ve İlk Etkileşimler. İstanbul: Timaş, 2021.
• Elias, Elias of Nisibis. Tārīkh Īlīyā Barshīnāyā. çev. Yūsuf Ḥabbī. Baghdad, 1975.
• Fortacı, Talha. Doğuşundan Günümüze Nestûrî Kilisesi. Ankara: Eskiyeni, 2018.
• Griffith, S. H. “The Monk in the Emir’s Majlis: Reflections on a Popular Genre of Christian Literary Apologetics in Arabic in the Early Islamic Period”. The Majlis: Interreligious Encounters in Medieval Islam. 13-65. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1999.
• Ibn Abī ʿUṣaybiʿa, Aḥmad ibn al-Qāsim. ʻUyūn al-anbā’ fī ṭabaqāt al-aṭibā’. thk. Muḥammad Bāsil ʻUyūn al-Sūd. Beirut: Dār al-kutub al-ʻilmīyah, 1998.
• Ibn al-Athīr, ʻIzz al-Dīn. al-Kāmil fī al-tārikh. thk. ʻUmar Tadmurī. Beirut: Dār al-Kitāb al-ʻArabī, 2006.
• Ibn al-Azraq al-Fāriqī, Aḥmad ibn Yūsuf ibn ʻAlī. Tārīkh Mayyāfāriqīn. thk. Karīm Fārūq Khūlī - Yūsuf Bālūkan. Istanbul: Nūbihār, 2014.
• Ibn al-ʻAdīm, Kamāl al-Dīn ʻUmar ibn Aḥmad. Bughyat al-ṭalab fī tārīkh Ḥalab. thk. Suhayl Zakār. Damascus: Dār al-fikr, 1983. Ibn Buṭlān. Īvānīs b. Sa’dūn. Riḥlat ibn Buṭlān. thk. Shākir Luʻaybī. Abū Ẓaby: Dār al-Suwaydī, 2006.
• Ibn Khallikān. Wafayāt al-Ayān waʼanbā ibn al-zamān. thk. Iḥsān ʻAbbās. Beirut: Dār Ṣādir, 1972.
• İçöz, Ayşe. “Defining a Christian Virtue in the Islamic Context: the Concept of Gratitude in Elias of Nisibis’ Kitāb Dafʿ al-Hamm”. Ilahiyat Studies 9/2 (2018), 165-182. https://doi.org/10.12730/13091719.2018.92.179
• İçöz, Ayşe. “Doğu Hıristiyanlarının Arapça’yı Yazı Dili Olarak Benimseme Sürecinde Gösterdikleri Farklı Yaklaşımlara Genel Bir Bakış”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2019), 87-110.
• Īlīyā, Matrān Nasībīn. Kitāb al-majālis li-mār ʼIliyyā, muṭrān Niṣībīn, wa-risālatuh ilā ʼl-wazīr al-kāmil Abī ʼl-Qāsim al-Ḥusayn ibn ʿAlī ʼl-Maġribī. thk. Nikolai N. Seleznyov. Moscow: Dār Ġrifīn, 2018.
• Īlīyā, Matrân Nasîbîn. Kitāb dafʿ al-hamm. thk. Qusṭanṭīn al-Bāshā. Miṣr: Maṭbaʿat alMaʿārif, 1900.
• Īlīyā, Matrān Nasībīn. “Risāla fī Ḥudūs al-‘ālam va Vaḥdāniyya al- Ḫālik Taqakadasa Ismahu va Taslīs al-Eqānīm”. Vingt Traités Philosophiques et Apologétiques d’Auteurs Arabes Chrétiens du IXe au XIVe Siècle. ed. Paul Sbath.
• Cairo: H. Friedrich et Co., 1929.
• Īlīyā, Matrān Nasībīn. “Risāla fī waḥdāniyyat al-Khāliq wa-tathlīth aqānīmihi”. al-Mashriq 3/1 (Şubat 1903), 111-116.
• John of Damascus Saint. Writings. çev. Frederic H Chase. Washington, DC: Catholic Univ. of America Press, 1981.
• Karimi-Nia, Morteza. Wazīr-i Maghribī Rū Shenāsi-yi al-Maṣābīḥ fī Tafsīr al-Qurān Al-Wazīr al-Maghribī and his Methodology in al-Maṣābīḥ fī Tafsīr al-Qurʾan. Tahran: Tahran, Ph.D. Dissertation, 2016.
• Kaya, Mahmut. İslam Kaynakları Işığında Aristoteles ve Felsefesi. İstanbul: Ekin, 1983.
• Kutluer, İlhan. “Cevher”. İslam Ansiklopedisi (DİA). 7/450-455. İstanbul: TDV, 1993.
• Mujāhid ibn Jabr. Tafsīr al-Imām Mujāhid ibn Jabr. thk. M. ʻAbd al-Salām Abū al-Nīl. Cairo: Dār al-Fikr al-Islāmī al-Ḥadīthah, 1989.
• Qāḍī Abd al-Jabbār, Aḥmad al-Hamadhānī. Sarḥ al-uṣūl al-ḫamsa. thk. ʻAbd al-Karīm ʻUt̲mān. Cairo: Maktabat Wahba, 1965.
• Rabo, Michael. The Syriac Chronicle of Michael Rabo (the Great) A Universial History from Creation. çev. Matti Moosa. New Jersey: Beth Antioch Press, 2014.
• Sahner, Christian C. “A Zoroastrian Dispute in the Caliph’s Court: The Gizistag Abāliš in its Early Islamic Context”. Iranian Studies 52/1-2 (2019), 61-83. https://doi.org/10.1080/00210862.2019.1602470
• Sala, J. P. Monferrer. “Elias of Nisibis”. Christian-Muslim Relations. ed. D. Thomas - A. Mallet. 2/727-741. Leiden: Brill, 2009.
• Samir, Khalil. “Bibliographie du dialogue islamo-chrétien (2e partie: auteurs chrétiens arabes, XIe et XIIe siècles)”,. Islamochristiana 2 (1976), 201-242.
• Samir, Samir Khalil. “Īliyya al-Nasībīnī (975–1046 A.D.) wa-l-wazīr Abū l-Qāsim al-Maghribī (981– 1027 A.D.)”. al-Mashriq 76/2 (2002), 443-458.
• Seleznyov, Nikolai N. “Seven Sessions or Just a Letter? Observations on the Structure of the Disputations between Elias, Metropolitan of Nisibis, and the Vizier Abū l-Qāsim al-Maghribī”. Scrinium 14 (2018), 434-445.
• Smoor, P. “Al-Maghribi, 4”. Encyclopaedia of Islam. 5/1210-1212. New Edition. Leiden: Brill, 1986.
• Söylemez, M. Mahfuz. “İlk Dönem İslam Toplumunda Gayrimüslimlerin Yeri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2010), 99-124.
• Suddī, Ismāʻīl ibn ʻAbd al-Raḥmān. Tafsīr al-Suddī al-Kabīr. thk. M. ʻAṭā Yūsuf. al-Manṣūrah: Dār al-Wafāʼ, 1993.
• Sürer, Hayriye Ö. Nesturî Metropolit Nusaybinli İliya’nın Monoteist Teslis Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, SBE, Unpublished MA. Thesis), 2020.
• Ṭabarī, Ibn Jarīr. Tafsīr al-Ṭabarī min kitābihi Jāmiʻ al-bayān ʻan taʼwīl āy al-Qurʼān. thk. B. ʻAwwād Maʻrūf - I. Fāris Ḥurristānī. Beirut: Muʼassasat al-Risālah, 1994.
• Tarakçı, Muhammet. “Nestorius ve Kristolojisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2010), 215-241.
• Taṭīlī, Binyāmīn ibn Yūnah al-. Riḥlat Binyāmīn al-Taṭīlī. thk. Ezra Haddad - Abd al-Raḥmān ʻAbd Allāh Shaykh. Abū Ẓaby: al-Majmaʻ al-Thaqāfī, 2002.
• Uluç, Tahir. “Tevhit-Teslis Polemiğinin İslâm Felsefesindeki Yansıması: Yahyâ bin ‘Adî ve Makâle Fî’t-Tevhîd Adlı Risalesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2006), 81-124.
• Watt, John W. “Graeco-Syriac Tradition and Arabic Philosophy in BarHebraeus”. The Syriac Renaissance. ed. Herman Teule - C. F. Tauwinkl. 123-135. Paris: Peeters, 2010.
• Yahya ibn ’Adi - Platti, Emilio. La grande polémique antinestorienne de Yahya b. ’Adi. Lovanii: E. Peeters, 1981.