Şanlıurfa’da Konuşulan Arapçada Türkçeden Ödünçlenen Kelimelerin Arapça Dil Kalıplarına Uyarlanması

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 199 - 222, 30.12.2023

Abdulhakim Önel

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1339747

Öz

Türkiye’nin güneydoğusunda bulunan Şanlıurfa’da Türkçenin yanı sıra Arapça, Kürtçe ve Zazaca da konuşulmaktadır. Şanlıurfa’da konuşulan Arapça, bedevi lehçeler grubunda tasnif edilen ve kendine has birtakım özellikler gösteren bir lehçedir. Türkçe ile uzun dönemlerden beridir doğrudan ilişkili olan ve baskın Türk dili karşısında zayıf dil konumuna düşen bu lehçe Türkçeden birçok sözcük ve ek ödünçleme yoluna gitmiştir. Şanlıurfa Arapçasında dikkat çeken hususlardan biri de Türkçe kelimelerin bazıları direkt değil, Arapça fiil ve isim formlarına aktarılarak alınmasıdır. Dolayısıyla alınan kelimeler mazi-muzari fiil formunda veya türetilmiş isim formunda karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma lehçenin Türkçeden ne derece etkilendiğini ve kelime ödünçlemede Arap dilinin kalıplarına ne derece sadık kaldığını ortaya koymaya çalışacaktır. Çalışmada saha çalışmasından elde edilmiş olan kişisel arşivden yararlanılmış, kelimeler ele alınıp hangi kalıba uyduğu incelenerek tasnif edilmiştir. Bu çalışma, yüzlerce yıldır Türkçe ile doğrudan etkileşim halinde olan bölgedeki Arap lehçesinin yapısını ortaya koymak açısından büyük önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Arap Lehçeleri, Türk Dili Etkisi, Sözcük Ödünçleme, Şanlıurfa Arapçası, Harran Arapçası

Adaptation of Turkish Borrowed Words to Arabic Language Patterns in the Arabic Spoken in Şanlıurfa

Öz

In Şanlıurfa, located in the southeast of Turkey, besides Turkish, Arabic, Kurdish and Zazaki are also spoken. This Arabic is a dialect that is classified in the group of Bedouin dialects and shows some unique features. This dialect, which has been directly interaction to Turkish for a long time and has fallen into a weak language position against the dominant Turkish language, has borrowed many words and affixes from Turkish. In some dialects spoken in the Arab world, Turkish words are encountered in the spoken language with the influence of the Ottoman dominance. One of the remarkable issues in Şanlıurfa Arabic is that some of the Turkish words are not taken directly, but transferred to Arabic verb and noun forms. This study will try to reveal how the dialect was influenced by Turkish and how faithful it is to the patterns of the Arabic language in borrowing words. In the study, the personal archive obtained from the fieldwork was used, the words were handled and classified by examining which pattern they fit. This study is of great importance in terms of revealing the structure of the Arabic dialect in the region, which has been in direct interaction with Turkish for hundreds of years.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Arabic Dialects, Turkish Language Influence, Word Borrowing, Şanlıurfa Arabic, Harran Arabic

Kaynakça

• Abdu’d-Dâim, Muhammed. el-Kelimâtu’t-Turkiyye fi’l-Luğati’l-Arabiyye ve’l-Lehceti’s-Sûriyye. Dımeşk, 2006.
• Abushwereb, Abdulkerim. “Ottoman-Turkish words in Libyan-Arabic dialect (in Arabic)”. Studies on Turkish-Arab Relations Annual. 1/6-12. İstanbul: Türk-Arap İlişkileri İncelemeleri Vakfı, 1986.
• Alp, Musa. “Kelimelerin Göçü: Türkçe Nisbet Eki “-ci’ nin” Şam Bölgesi (Suriye, Ürdün, Filistin ve Lübnan) Arap Halk Ağzında Kullanımı Hakkında Bir Araştırma”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2007), 179-226.
• Avcı, Necati. “Libya Yerel Arapçasında Kullanılan Türkçe Kelimeler”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/9 (1996), 147-158.
• Aytaç, Bedrettin. Arap Lehçelerindeki Türkçe Kelimeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Bankır, M. Malik - Akdemir, Yılmaz. “Siirt Arapçasının Türkçeyle Zenginleştirilmesi”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/13 (2017), 139-146.
• Bayatlı, Hidayet Kemal. “Irak Arapçasında Türkçe Sözcük ve Terimler”. Dil Dergisi 14 (1993), 60-66.
• Döner, Ertuğrul - Özcan, Yusuf. “Yemen Arapçasında Türkçe Unsurlar”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2020), 802-829.
• Elfaya, Abdulmun‘im Acab. “Hafriyyât Luğaviyye - el-Elfâzu’t-Turkiyye ve’l-İfrenciyye fi’l-Lugati’l-Sudâniyye”. Sûdâris. Erişim 01 Ağustos 2023. https://www.sudaress.com/sudanile/34672
• Erkınay Tamtamış, Hadra Kübra. “Baskın ve Aracı Dil Kavramları Bağlamında Türkçenin Mardin Arapçasına Etkisi”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/22 (2019), 194-206.
• Gamze Mutlu. “Türkçe-Arapça Dil İlişkilerine Tarihsel ve Güncel Bir Bakış: Mardin Arapçası Atasözleri Örneği”. The Journal of Mesopotamian Studies 6/2 (2021), 179-202.
• Ghazi, Abdallah. Türkçe’nin Ürdün ve Suriye Lehçeleri Üzerindeki Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Gouny, Fady Gamal Adly. “Mısır Arapçasında Türkçe Unsurlar”. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi 2/1 (2017), 1-20.
• Kanounı, Mahdi. Cezayir Lehçesindeki Türkçe Kökenli Kelimeler. İstanbul: Cezayir Demokratik Halk Cumhuriyeti Emir Abdülkadir Üniversitesi Sanat ve İslam Medeniyetleri Fakültesi Çeviri ve Doğu Dilleri Bölümü Dil ve Kültür Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kaymaz, Zeki. “Türkçenin Arapçaya Etkileri Üzerine Bazı Tespitler”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 6/1 (2011), 69-73.
• Kuş, Bahri - Akdağ, Soner. “Bazı Arap Lehçelerinde Kullanılan Türkçe Sonekler Üzerine Yeni Bir İnceleme”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turki 7/1 (2012), 1567-1582.
• Mahfuz, Hüseyin Ali. el-Elfâzu’t-Turkiyye fi’l-Lehceti’l-Irakiyye. Bağdat: Matbaatu’l-Meârif, 1964.
• Masliyeh, Sâdûk. “Irak Halk Dilinde Dört Türkçe Son Ek -li, -lik, -siz, - çi”. çev. Halim Öznurhan. Bilimname 4 (2004), 133-141.
• Mısrî, Hüseyn Mucib. “et-Turkiyye fi’l-‘Âmmiyyeti’l-Mısriyye”. el-Mecelletu’t-Tarihiyyeti’l-Mısriyye 23 (1967), 385-393.
• Mohamed Ahmed Mohamed, Alser. Sudan Arapçasında Türkçeden Geçen Kelimeler ve Bu Kelimelerin Sudanlı Öğrencilerin Türkçe Öğrenimine Yansıması. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Mussa, Bagdagul. “Turkish Elements In Arabic Dialects (Colloquial Arabic)”. Dirasat: Human and Social Sciences 48/3 (2021), 425-435.
• Önel, Abdulhakim. “Harran Bölgesinde Konuşulan Arap Diyalektinin Dil Bilimsel Özellikleri ve Sözlü Edebiyat Malzemeleri. Malatya: İnönü Üniversitesi, Doktora, 2022.
• Özbek, Nur. Türkçenin Irak Arapçası Üzerindeki Etkisi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Özcan, İbrahim vd. “Türkiye’deki Mahalli Arap Lehçeleri Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/1 (Haziran 2023), 134-155.
• Özdemir, Hikmet. “Tunus ve Civarında Yaşayan Türkçemiz”. Türk Dünyası Araştırmaları 64 (1990), 153-168.
• Şahan Güney, Fatma. “Cezayir Arapçasına Osmanlıcadan Geçen Türkçe Kelimeler Ve Osmanlı Dönemi Cezayir’inde Günlük Hayat”. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi 5/17 (2018), 1-26.
• Tarkmani, Khadija. Suriye Arapçasındaki Türkçe Unsurlar. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Türkmen, Erkan. “Turkish Words in the Libyan Dialect of Arabic”. ERDEM Atatürk Kültür Merkezi Dergisi 4/10 (1988), 227-244.
• Uysal, Halil. “Mısır Lehçesindeki Türkçe Kelimelerin Köken Analizi”. Turkish Studies - Social 15/3 (2020), 1561-1604.