Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Arap Dilinde Lafız-Mana İlişkisi ve Abdülkâhir el-Cürcânî’ye Etkisi

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 303 - 316, 30.12.2023

İbrahim Kara

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1368787

Öz

Arap dilinde lafız-mana tartışması klasik dönemden itibaren dilcilerin önem verdikleri bir konudur. Anagram sistemle telif edilen Kitâbu’l-‘ayn adlı sözlüğe bakıldığında Arap dilinde kullanımda olmayan lafızların dahi zikredildiğini görmek mümkündür. Bu durum Arapça kelimelerin Araplar nezdinde -herhangi bir anlamı haiz olmasa da- ayrı bir öneme sahip olduğunu göstermektedir. Kâdî Abdülcebbâr’a göre ise edebi güzellik sadece sözün birimleri olan kelimelerde aranmaması gerekmektedir. Edebi üstünlük ancak kelimelerin cümle içerisinde birbirleriyle olan bağdaşıklıkları dikkate alınarak söz konusu edilmelidir. Kâdî Abdülcebbâr, düşüncesini temellendirmek için dilin kökeni meselesine vurgu yapmaktadır. Ona göre dil, ilahi bir öğreti sonucu oluşmamış, toplumların uzlaşmaları neticesinde meydana gelmiştir. Ayrıca kelimelerin cümle içerisindeki gramatik konumunu belirleyen i‘râb ve kastedilen anlam dikkate alınarak en iyi kelimenin seçilmesi manasındaki ibdâl kavramları Kâdî Abdülcebbâr’ın konuyla ilgili düşüncesini anlamada önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Belâgat, Lafız, Mana, Kâdî Abdülcebbâr, el-Cürcânî.

Word-Meaning Relationship in Arabic Language According to al-Qadı 'Abd Al-Jabbar and His Effect on Abdulkahir al-Jurjani

Öz

The discussion of wording and meaning in the Arabic language has been an issue that linguists have given importance to since the classical period. When you look at the dictionary called Kitab al-'Ayn, which was compiled with the anagram system, it is possible to see that even words that are not in use in the Arabic language are mentioned. This shows that Arabic words have a special importance for Arabs - even though they do not have any meaning. According to al-Qadı 'Abd Al-Jabbar, literary beauty should not be sought only in words, which are the units of speech. Literary superiority should only be mentioned by taking into account the cohesion of words within the sentence. al-Qadı 'Abd Al-Jabbar emphasizes the issue of the origin of language to base his thought. According to him, language was not formed as a result of a divine teaching, but as a result of the consensus of societies. In addition, the concepts of i'rab, which determines the grammatical position of words in the sentence, and ibdal, which means choosing the best word by taking into account the intended meaning, are important in understanding al-Qadi 'Abd Al-Jabbar's thought on the subject.

Anahtar Kelimeler

Arabic language, Rhetoric, Word, Meaning, al-Qadı , al-Jurjani.

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl i‘câzu’l-Kur’ân. thk. Emîn el-Hûlî. y.y., ts. 347.
• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhît ve’l’adl el-Fırak gayru’l-İslâmiyye. thk. Mahmud Muhammed Kâsım. y.y., 1958.
• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl eş-şer‘ıyyât. y.y. ts.
• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl et-ta‘dîl ve’t-tecvîr. thk. Mahmud Muhammed Kâsım. y.y., ts.
• Abdülcebbâr, Kâdî. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerîm Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım. 1996.
• Akbaş, Rıfat. “Dilde Vokalik Teorisi ve Lafız-Mana Uyumluluğu Üzerine –Arap Dili Örneği-“ Uluslararası Kültür, Sanat ve Toplum Sempozyumu. ed. Hasan Çiçek. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, 2018, 1687-1701.
• el-Akert, ‘Âdil Muhammed Muhammed. Devru’l-lafza fi’l-belâgati’l-Kur’âniyye ‘ınde’l-Hattâbî ve Abdilcebbâr ve Abdilkâhir dirâsetun nazariyyetun ve tatbîkiyye. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2016.
• ‘Akkâvî, İn‘âm Fevvâl. el-Mu‘cemu’l-mufassal fî ‘ulûmi’l-belâga el-bedî‘ ve’l-beyân ve’l-me‘ânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım. 1971.
• ‘Âmir, ‘Âsım Muhammed Emîn Buney. “Hadâsetu’t-tefkîri’n-nakdî ‘ınde’l-Kâdî Abdilcebbâr el-Hemezânî”. Mecelletu İttihâdi’l-Câmi‘âti’l-’Arabiyye li’l-Âdâb 11/2 (2014), 707-727.
• Arslan, Hulusi. Mu‘tezile’de İyilik ve Kötülük (Hüsün ve Kubuh) Problemi. İstanbul: Endülüs, 2. Basım. 2021.
• Auwal, Abdulkarim. Râgıb el-İsfahânî’de Lafız-Mana İlişkisi Bağlamında Te’vil Sorunsalı: Mukaddimetü’t-Tefsîr Özelinde. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Aydın, Bünyamin. Arap Dilinde Lafız-Mana İlişkisi İşlevsel Anlam-Cümle Anlamı İlişkisi Üzerine Bir İnceleme. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. Çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli. İstanbul: Kitabevi, 3. Basım. 2001.
• el-Câhız, Ebû Osman. Kitâbu’l-hayevân. 7 cilt. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım. 2011.
• el-Câhız, Ebû Osman. el-Beyân ve’t-tebyîn. 4 cilt. thk. Muvaffak Şihâbuddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• el-Cürcânî, Abdülkâhir. Delâilü’l-i‘câz. thk. Muhammed et-Tuncî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2. Basım. 1997.
• el-Cürcânî, Abdülkâhir. Delâilü’l-İ’câz Sözdizimi ve Anlambilim. çev. Osman Güman. İstanbul: Litera., 2008.
• Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/59-63. İstanbul: TDV yayınları, 1999.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. İşkâliyyâtu’l-kırâe ve âliyyâtu’t-te’vîl. Beyrut: el-Merkezu’s-Sekâfiyyu’l-‘Arabî, 1. Basım. 2005.
• el-Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. 8 Cilt. thk. Mehdî el-Mahzûmî, İbrahim es-Sâmerrâî . y.y.: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Gündüzöz, Soner. “Semantik Bağlantıları Ekseninde İbnü’s-Serrâc’ın Usûl Teorisi ve Temel Bağdaşıklık Modeli. İslâm Dilbilim Geleneğinde Anlam Teorileri. Ed: Ömer Türker, Kübra Şenel. İstanbul: Endülüs, 2020. 11-55.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Hasâis, 3 cilt. thk. eş-Şirbînî Şirîde. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2007.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘arab. 15 cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım. 1993.
• Kahveci, Nuri. “Lafız Mana İlişkisi Bağlamında İşaretin Delaleti”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 (2009), 185-202.
• Kara, İbrahim. Kâdî Abdülcebbâr'da Delâlet Teorisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kudâme b. Ca‘fer. Nakdu’ş-şi‘r. Kostantîniyye: Matba‘atu’l-Cevâib, 1. Basım. 1885.
• Lâşîn, Abdülfettâh. Belâgatu’l-Kur’ân fî âsâri’l-Kâdî Abdilcebbâr ve eseruhû fi’d-dirâsâti’l-belâgiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Dilsel Delalet”. Marife 3/3 (2003). 151-162.
• Matlûb, Ahmed. Mu'cemu’-mustalahâti’l-belâgıyye ve tetavvuruhâ. 3 cilt. Beyrut: ed-Dâru’l-‘Arabiyye li’l-Mevsû‘ât, 1. Basım. 2006.
• el-Mısrî, İbn Ebi’l-İsba‘. Tahrîru’t-tahbîr fî sınâ‘ati’ş-şi‘ri ve’n-nesr ve beyâni i‘câzi’l-Kur’ân. thk. Hıfnî Muhammed Şeref. Kahire: el-Meclisu’l-A‘lâ li-ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2012.
• el-Musây, Hüseyin Abdullah Salih. “Merâhilu tetavvuri nazariyyeti’n-nazm min Sîbeveyhi ilâ Abdilkâhir”. Mecelletu’l-Endelüs li’l-‘Ulûmi’l-İnsâniyye ve’l-İctimâ‘ıyye 20 (2018), 86-112.
• et-Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn. 2 cilt. thk. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1. Basım. 1996.
• Sîbeveyhi, Amr b. Osman b. Kanber Ebû Bişr. el-Kitâb. 4 cilt. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım. 1988.
• Şensoy, Sedat. “Mâna”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/555-557. Ankara: TDV yayınları, 2003.
• Tabâne, Bedevî. Mu‘cemu’l-belâgati’l-‘arabiyye. Riyad: Dâru’r-Rifâ‘î, 3. Basım. 1988.
• Yes‘ad, Yasin - Devb, Râbih. “en-Nazmu’l-Kur’ânî beyne’l-Kâdî Abdilcebbâr ve Abdilkâhir el-Cürcânî dirâsetun fi’l-halfiyyâti’fikriyye”. Mecelletü Câmi‘ati’l-Emîr Abdilkâdir li’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye 33/3 (2019), 203-235.