OSMANLI DÖNEMİ TOKAT SIBYAN MEKTEPLERİ

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 13, 229 - 276, 28.06.2023

Ali Açıkel

Öz

Yaygın eğitim kurumları olan sıbyan mekteplerinin Osmanlı
eğitim tarihi içinde özel bir yeri bulunmaktadır. Bu mekteplerde
“sabî” denilen genel olarak 4-12 yaş arası çocuklar okuduğu için
bu ad verilmiştir. Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar eğitim veren
bu mektepler için “dârü’t-ta‘lîm, dârü’l-ilm, darü’l-kurra,
muallimhâne, mahalle mektebi, taş mektep, mektebhâne, mekteb-i
iptidaiye” gibi adlar da kullanılmıştır. Bu mekteplerin hocalarına
“muallim”, yardımcılarına “kalfa” (halife) denilmektedir. Bu eğitim
kurumları köy ve şehir ayrımı olmaksızın ülkenin bütün yerleşim
yerlerinde gerek vakıf külliyeleri içinde gerekse mahalle ve
köylerde cami bitişiğinde tesis edilerek yaygınlaştırılmıştır. Kadim
bir ilim ve kültür şehri olan Tokat’ta da Osmanlı döneminde vakıf
kuran hayırseverler tarafından pek çok sıbyan mektebi inşa
edilmiştir.
Bugüne kadar Osmanlı sıbyan mektepleri üzerine birçok
araştırma yapılmıştır. Hatta şehir düzeyinde, başta İstanbul ve
Bursa olmak üzere bazı şehirlerin sıbyan mektepleri
incelenmiştir. Osmanlı yaygın eğitimini tam olarak anlayabilmek
için daha fazla taşra sıbyan mektebi çalışmalarına ihtiyaç
bulunmaktadır. Bu düşünceden hareketle ve Tokat’taki sıbyan
mektepleri hakkında henüz akademik bir çalışma yapılmaması
sebebiyle şehrin muallimhaneleri inceleme konusu yapılmıştır.
İncelemede, Osmanlı döneminde Tokat şehir merkezinde faaliyet
gösteren toplam 38 adet sıbyan mektebi ele alınmıştır. Bunların
tamamının vakıflarla desteklendikleri, büyük bir çoğunluğunun da
XIX. asrın ikinci yarısına kadar faaliyette oldukları tespit
edilmiştir.
Makalenin temel kaynakları; Osmanlı Arşiv belgeleri, Tokat
Şer‘iyye Sicilleri, Sivas ve Tokat Vakıf Arşivleri kayıtları ve Vakıflar
Genel Müdürlüğü Arşivi Hurufat Defterleridir. Ayrıca modern
incelemelere de müracaat edilmiştir. Çalışmanın temel amacı
özelde Tokat’ın eğitim tarihine, genelde Osmanlı eğitim tarihine
katkı yapmaktır.

Anahtar Kelimeler

Sıbyan, Mektep, Muallimhane, Eğitim, Osmanlı, Tokat

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA. İE. EV. nr. 69/7508; BOA. İE. EV. nr. 48/5315.
• BOA. C. Evkaf nr. 21/1002.
• BOA. C. Maarif nr. 49/2411; BOA. Cevdet Maarif nr. 93/4643; BOA. C. Maarif nr. 163/8150.
• BOA. AE. SMHD.I, 84/5665; BOA. AE. SMST.III, 82/6045.
• BOA. TD 2; BOA. TD 19; BOA. TD 79; BOA.TD 387; BOA. TD 287.
• BOA. MF. MKT. 556/18; BOA. MF. MKT. 583/3.
• BOA. EV. d. No. 17971.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi (TK. KKA)
• TK. KKA. TD 10; TK. KKA. TD 12; TK. KKA. TD. No. 14; TK. KKA. Evkaf Defteri 583.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• Hurufat Defterleri (HD)
• VGMA. HD. No. 537; VGMA. HD. No. 539; VGMA. HD. No. 542; VGMA. HD. No. 565; VGMA. HD. No. 568; VGMA. Defter No 580; VGMA. HD. No. 1076; VGMA. HD. No. 1083; VGMA. HD. No. 1092; VGMA. HD. No. 1093; VGMA. HD. No. 1094; VGMA. HD. No. 1095; VGMA. HD. No. 1096; VGMA. HD. No. 1119; VGMA. HD. No. 1121; VGMA. HD. No. 1140; VGMA. HD. No. 1143; VGMA. HD. No. 1158.
• Diğer Defterler
• VGMA. Defter No. 483; VGMA. Defter No 484; VGMA. Defter No. 740.
• Tokat Şer‘iyye Sicilleri (TŞS)
• Maarif Salnameleri
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, İstanbul 1321/1903.
• Vilayet Salnameleri
• Sivas Vilayeti Salnamesi, Sivas 1302/1884.
• Hasan Erdem Arşivi
• 97263/770 nolu 7.09.1931; 2045/153 nolu 23.09. 1931; 2061/86 nolu 28.09.1931; ve 21.03.1933 tarihli belgeler. TŞS 1, s. 298; TŞS 4, s. 63/1; TŞS 13, s. 82-83; TŞS 19, 51/3; TŞS 20, 114/1; TŞS 53, 36/2, 144/3, 150/3; TŞS 72, 198/2; TŞS 73, s. 301/2; TŞS 75, s. 46/1, 244/26; TŞS 100, s. 47/54; TŞS 104, 146/48.
• Sivas Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi (S. VBMA)
• S. VBMA. Berevat ve Vakfiye Defteri No: 4, II. Kısım.
• Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi (T. VBMA)
• T. VBMA. Vakfiye Defteri No. 1.
• T. VBMA. Muhasebe Defteri No. 6.
• Araştırma Eserler (kitaplar ve makaleler)
• Abdülaziz Bey (1995). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri Toplum Hayatı (Haz. Kazım Arısan, Duygu Arısan Güney). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Açıkel, A. (1999). Changes in Settlement Patterns, Population and Society in North Central Anatolia: A Case Study of The District (Kazâ) Of Tokat (1574-1643). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İngiltere: University of Manchester.
• Açıkel, A. ve Sağırlı, A. (2005). Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları-Vakfiyeler, C. 1, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları.
• Açıkel, A. (2019). Osmanlı Dönemi’nde Tokat Ali Paşa Camii Vakıfları. Vakıflar Dergisi, S. 52, s. 32-33.
• Açıkel, A., İnanır, A. ve diğerleri (2019). Yıkık Bir duvarda Saklı Sır Tokat Hisariye Medresesi Kuruluşundan Günümüze. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları.
• Açıkel, A. (2022). Osmanlı Dönemi’nde Tokat Sultan Murad Camii/Ulu Camisi Vakıfları. Vakıflar Dergisi, S. 57, s. 35-50.
• Afyoncu, E. (2001). XVI. Yüzyılda Osmanlı Beylerbeyileri I Temerrüd Ali Paşa. Belleten, C. LXV (244), s. 1007-1033.
• Ahmet Rasim (2017). Mektep ve Falaka. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri Hatıralar- Yorumları-Tetkikler (Haz. İsmail Kara-Ali Birinci). İstanbul: Dergâh Yayınları, s. 84-110.
• Ahunbay, A. Z. (2004). Mektep-Mimari. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 7-9.
• Aksoy, Ö. (1968). Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Akyol, H. (2016). Osmanlı Devletinde Eğitim-Öğretim. Türk Eğitim Tarihi El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları. s. 89-150.
• Akyüz, Y. (2007). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Akyüz, Y. (2004). Osmanlıda ‘Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 15, s. 1-12.
• Akyüz, Y. (1983). İstanbul Sıbyan Mekteplerinin 1809’daki Durumuna İlişkin Bir Belge. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C. 16, S.2, s. 1-10.
• Alkan, M. Ö. (2000). (haz.), Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924, C. 6, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Araz, Y. (2017). 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Başlarına Osmanlı Toplumunda Çocuk Olmak. İstanbul: Kitap Yayınevi Yayınları.
• Asarkaya, H. T. (2019). Osmanlılar Zamanında Tokat, Tokat: Tokat Belediyesi Yayını.
• Binbaşıoğlu, C. (2009). Başlangıcından Günümüze Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Anı Yayınları.
• Birinci, A. (2017). Mahalle Mektebine Başlama Merasimi ve Mekteb İlahileri. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri Hatıralar-Yorumlar-Tedkikler (Haz. İsmail Kara-Ali Birinci). İstanbul: Dergah Yayınları. s. 23-41.
• Baltacı, Cahit (2004). Mektep: Osmanlılar’da Mektep, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 6-7. Belge, H. (2002). 80 Numaralı ve (H. 1296-1301; M. 1878-1884) Tarihli Tokat Şer‘iyye Sicil Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bozdemir, İ. (1991). Osmanlı Sıbyân Mekteplerinde Eğitim ve Öğretim. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demirtaş, Z. (2007). Osmanlı’da Sıbyan Mektepleri ve İlköğretimin Örgütlenmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.17, S.1, s. 173-183.
• Ergin, O. N. (1977), Türkiye Maarif Tarihi, C. I-II, İstanbul: Eser Kültür Yayınları.
• Erünsal, İ. (2021). Yirmi İki Mürekkep Damlası Osmanlı Sosyal ve Kültür Tarihi Üzerine Sohbetler. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Güven, İ. (2014). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Hanilçe, M. (2017). Medreselerde Geceleyenlerin Profilleri Üzerine Bir Deneme: Tokat Medreseleri Örneği (1830-1847). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 21, S. 1, s. 237-258.
• Heyet (1973). Tokat İl Yıllığı 1973, Ankara: Tokat Valiliği Yayınları.
• Hızlı, M. (1999). Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretim ve Bursa Sıbyan Mektepleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları.
• Hızlı, M. (2008). Osmanlılarda İlköğretimin Tarihi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 6, S.12, s. 85-106.
• Karsandık, Ö. (2011). Maarif Salnamelerine Göre Adana Sancağı’nda Eğitim-Öğretim (H.1316-1321/M.1898-1903). Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 30, S.50, s. 151-169.
• Kazıcı, Z. (2004). Osmanlı’da Eğitim-Öğretim. İstanbul: Bilge Yayınları.
• Kodaman, B. (1991). Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: TTK Yayınları.
• Komisyon (2014). Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Eğitiminde Modernleşme. İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları.
• Kopraman, K. Y. (1987). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre Tokat Şehri. Türk Tarihi ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986. Ankara. s. 38-56.
• Koyuncuoğlu, H. (2014). The Sıbyan Mekteps (Primary Schools) And Population in Bilad-ı Selase (Three Towns: Üsküdar, Galata and Eyüp) in the Early Part of the 18th Century). Tarih Dergisi, S. 60, s.17-41.
• Mahmud Cevad İbni Şeyh Nafi (1338), Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, İstanbul.
• Mahmud Cevat İbnü’ş Şeyh Nâfi (2001). Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcraâtı-XIX. Asır Osmanlı Maârif Tarihi (Haz. Taceddin Kayaoğlu). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Mercan, M. ve Ulu, M. E.(2003), Tokat Kitabeleri, Ankara.
• Pakalın, M. Z. (1983), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Somel, S. A. (2010). Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908) İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin/The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire 1839-1908 Islamization, Autocracy and Discipline (Çev. Osman Yener). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şemseddin Sami (1987), Kamûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şimşirgil, A. (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Türer, A. (2011). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Detay Yayınları.
• Uysal, A. O. (1987). Tokat’taki Osmanlı Camileri. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986. Ankara. s. 313-364.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1927). Kitabeler, İstanbul.
• İnternet Siteleri
• https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/tokat/kulturenvanteri/alaca-mescit-camii. (08.04.2023).
• http://www.listelese.com/tokat-merkez-buyukbeybagi-camii-bilgileri. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-buyukbeybagi-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-kucukbeybagi-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-camiikebir-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-cay-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-cemalettin-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://gs.yandex.com.tr/harita/org/rustemcelebi_cami/136318710847/?ll=36.544231%2C40.316594&z=16. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-gulbaharhatun-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-il-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.haritamap.com/yer/muslahattin-sokak-merkez. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-mahalleleri.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-hocaahmet-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-sogukpinar-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://camiler.diyanet.gov.tr. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-cay-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-kabeimescid-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.haritamap.com/yer/kaya-cami-mehmetpasa-merkez. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-mehmetpasa-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-yarahmet-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.haritamap.com/mahalle/mehmetpasa-27022. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-mehmetpasa-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-semerkant-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-erenler-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-hocaahmet-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-cay-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.haritamap.com/yer/mahmut-pasa-cami-merkez. (08.04.2023).
• Https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-yarahmet-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).
• https://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/tokat-merkez-alipasa-mahallesi-haritasi.html. (08.04.2023).