Arap Dilinde İştirâk-i Lafzî ve Kur’ân’daki Yeri

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 1, 125 - 136, 25.03.2024

Mustafa Aydın

https://doi.org/10.53487/atasobed.1414909

Öz

Çok anlamlılık (iştirâk-i lafzî, polysemy), her dilde görüldüğü gibi Arap dilinde de bulunmaktadır. Erken dönemlerden itibaren Arap dilcileri iştirâk-i lafzî konusunda çeşitli çalışmalar yapmışlardır. Dilcilerin çoğu iştirâk-i lafzînin dildeki varlığını kabul ederken bazıları bunu reddetmiştir. Her grup kendi görüşünü destekleyen birtakım gerekçeler ileri sürmüştür. Arap dilinde bir kelimenin birden çok anlama sahip olması demek olan bu konu için genellikle “el-iştirâkü’l-lafzî” tabiri kullanılmakla birlilkte, “el-iştirâk”, “el-müşterek” ve “el-müşterekü’l-lafzî” başlıklarının -özellikle sonraki dönemlerde- da kullanıldığı görülmektedir. Arap dilinin en eski yazılı kaynaklarının başında gelmesi nedeniyle konunun Kur’ân-ı Kerîm’de araştırılması ile Arap dilinde (şiir ve nesir) araştırılması eş zamanlı olmuştur. Arap dilcileri, bu konunun lafızların lügavî delaletlerinin kısımlarından biri olması nedeniyle benzerlik, zıtlık ve çelişiklik yönünden iştirâk-i lafzîyi “mütebâyin”, “müterâdif” ve “mütezâd” ile karşılaştırma yoluna gitmişlerdir. Bu çalışmada iştirâk-i lafzinin sözlük ve terim anlamı, iştirâkin Arap dilinde varlığı hakkındaki tartışmalar, varlığını kabul eden ve etmeyen dilciler, iştirâki doğuran sebepler, iştirâkin olumlu ve olumsuz etkileri hakkında bilgi verilmiştir. Son olarak Kur’ân ilimlerinden olan vucûh ve nezâir konusuna değinilerek iştirâk-i lafzî ile ilişkisine işaret edilip Kur’ân-ı Kerîm'den örnekler sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İştirâk, Lafız, Arap Dili, Çok Anlamlılık, Müşterek

Kaynakça

• Abdutevvâb, R. (1420/1999). Fusûl fî Fıkhi’l-‘Arabiyye. Mektebetü’l-Hancî.
• Acar, Ö. (2010). Çokanlamlılık-Eşadlılık İkileminde İştirâk-i Lâfzî. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51(2), 241-270.
• Askerî Ebû Hilâl. (t.y.). el-Furûku’l-Lugaviyye. (Tah.: Muhammed İbrâhîm Selîm). Dâru’l-‘İlm ve’s-Sekâfe.
• Askerî, Ebû Hilâl. (1371/1952). Kitâbu's-Sınâ‘ateyn: el-Kitâbe ve'ş-Şi‘r. (Tah. Ali Muhammed el-Becâvî, Muhammed Ebu'l-Fazl İbrâhîm). Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye.
• Aydın, M. (2020). “Klasik Arap Şiirinde Serika ve Çeşitleri”, Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 10(4), 494-508.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. (1430/2009). Tâcu’l-Lüga ve Sıhâhu’l-Arabiyye, Dâru’l-Hadîs.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. (t.y.). Mu‘cemu’t-Ta‘rîfât. (Tah.: Muhammed Sıddîk el-Minşâvî, Dâru’l-Fazîle.
• Dâmegânî, el-Huseyn b. Muhammed. (1983). Kâmûsu’l-Kur’ân (Islâhu’l-Vücûh ve’n-Nezâir). Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn.
• Durmuş, İ. (2006). “Müşterek”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXII, 171-172.
• Ebu’l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî el-Kefevî. (1419/1998). el-Külliyyât. (Tah.: Adnân Dervîş, Muhammed el-Mısrî). Müessesetü’r-Risâle.
• Enîs, İ. (1992). Fi’l-Lehecâti’l-‘Arabiyye. Mektebetü’l-Anglo el-Mısriyye.
• Erden, M. K. (2023). “Arap Dilinde İştirâk Kavramı ve Tarihsel Gelişimi”, İlahiyat Akademi, 17, 84-116.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. (1426/2005). el-Kâmûsu’l-Muhît (8. Baskı), Müessesetü’r-Risâle.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya‘kûb. (1416/1996). Besâiru Zevî’t-Temyîz fî Letâfi Kitâbi’l-Azîz (3. Baskı). (Tah.: Muhammed Ali en-Neccâr). Kahire.
• Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî. (1424/2003). Kitâbu’l-‘Ayn. (Tah.: Abdulhamîd Hindâvî). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Ebi'l-İsba‘ el-Mısrî. (1383/1963). Tahrîru't-Tahbîr fî Sınâ‘ati'ş-Şi‘r ve'n-Nesr ve Beyâni İ‘câzi'l-Kur’ân. (Tah.: Hifnî Muhammed Şeref).
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. (1418/1997). es-Sâhibî. Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâhu.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. (t.y.). Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luga. (Tah.: Abdüsselâm Muhammed Hârûn). Dâru’l-Fikr.
• İbn Hicce, Ebû Bekr b. Alî b. Abdillâh b. Hicce el-Hamevî. (1987). Hızânetü'l-Edeb ve Gâyetü'l-Ereb. Dâru ve Mektebetü Hilâl.
• İbn Ma‘sûm, es-Seyyid Ali Sadruddîn b. Ma‘sûm el-Medenî. (1388/1968). Envâru'r-Rebî‘ fî Envâ‘i'l-Bedî‘. (Tah.: Şakir Hâdî Şükr). Matbaatu’n-Nu‘mân.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. (t.y.). Lisânü’l-Arab, Dâru’l-Me‘ârif.
• İbn Reşîk, el-Hasan b. Reşîk el-Kayrevânî. (1420/2000). el-‘Umde fî Sınâ‘ti'ş-Şi‘r ve Nakdihi. (Tah.: en-Nebevî Abdulvâhid Şa‘lân). Mektebetü’l-Hancî.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmâîl. (1320h.). el-Muhassas (1. Baskı). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’l-Enbârî, Muhammed b. el-Kâsım. (1407/1987). Kitâbu’l-Ezdâd. (Tah.: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm). el-Mektebetü’l-‘Asriyye.
• Kutrub, Ebû Ali Muhammed b. el-Müstenîr. (1405/1984). Kitâbu’l-Ezdâd. (Tah.: Hannâ Haddâd.
• Makûşî, Ömer Ali. (t.y.). et-Terâdüf ve’l-İştirâku’l-Lafzî ve’t-Tezâd –Dirâse fî Ârâi’l-Lügaviyyîn ve Esbâbi’n-Nuşû’–. Havliyyetü Külliyyeti’d-Dirâseti’l-İslâmiyye ve’l-‘Arabiyye li’l-Benât, 3(3), 837-885.
• Mukâtil b. Süleyman. (1432/2011). el-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. (Tah.: Hâtem sâlih ed-Dâmin). Mektebetü’r-Rüşd.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs b. Yezîd. (1409/1988). Mâ İttefeka Lafzuhu ve İhtelefe Ma‘nâhu mine’l-Kur’âni’l-Mecîd (1. Baskı). (Tah.: Ahmed Muhammed Süleyman Ebû Ra‘d). Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye.
• Münâvî, A. (1410/1990). et-Tevkîf ‘alâ Mühimmâti’t-Te‘ârîf. (1. Baskı). (Tah.: Abdulhamîd Sâlih Hamdân). Alemü’l-Kütüb.
• Müneccid, M. N. (1419/1999). el-İştirâku’l-Lafzî fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır.
• Ömer, A. M. (1998). ‘İlmu’d-Dilâle, ‘Âlemü’l-Kütüb.
• Râzî, F. (1412/1992). el-Mahsûl fî Usûli’l-Fıkh. (Tah.: Tâhâ Câbir Feyyâz el-‘Alvânî). Müessesetü’r-Risâle.
• Seâlibî, Abdulmelik b. Muhammed b. İsmâîl. (1420/2000). Fıkhu’l-Luğa ve Esrâru’l-‘Arabiyye. (Tah.: Yâsîn el-Eyyûbî). el-Mektebetü’l-‘Asriyye.
• Sertoğlu, M. S. (2013). “Vucûh ve Nezâir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XLIII, 141-143.
• Sîbeveyhî, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. (1408/1988). el-Kitâb (Kitâbu Sîbeveyh). (Tah.: Abdüsselâm Muhammed Hârûn), 3. Baskı.
• Subhî es-Sâlih. (2009). Dirâsât fî Fıkhi’l-Luğa. Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn
• Suyûtî, C. (1429/2008). el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. (Tah.: Mustafa Şeyh Mustafa). Müessesetü’r-Risâle.
• Suyûtî, C. (1958). el-Müzhir fî ‘Ulûmi’l-Luga ve Envâ‘ihâ (4. Baskı). (Tah.: Muhammed Ahmed Câd el-Mevlâ). el-Mektebetü’l-‘Asriyye.
• Şensoy, S. (2003). “Lafız”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXV, 42-44.
• Tehânevî, M. A. (1996). Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn. (Tah.: Ali Dehrûc). Mektebetü Lübnân.
• Zemahşeri Mahmûd b. Ömer. (1419/1998). Esâsü’l-Belâğa. (Tah. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Su‘ûd). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Zerkeşî, Bedruddîn. (1410/1990). el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. (Tah.: Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî vd.). Dâru’l-Ma‘rife.