Endemik Sideritis trojana Bornm’un Kültüre Alınmasının Önemi

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 3, 389 - 397, 31.12.2023

Onur Sinan Türkmen

Öz

İnsanlar tarafından tüketilen endemik bitkiler, belirli özellikleri bakımından ilgi görürken, toplama baskısı bitkinin yok olma tehlikesini arttırmaktadır. Kazdağı Milli Parkı korunan alanda yayılış gösteren Sarıkızçayı bitkisi Sideritis trojana Bornm çay olarak değerlendirilmektedir. S. trojana 1997 yılı kırmızı listede hassas (V) grupta yer alırken ve yoğun toplama baskısıyla nedeniyle tehlike altındaki (EN) türler arasında girmiştir. Bu bitkisinin ticaretinin artması, yöre halkı tarafından kültüre alınmaya başlanması, in situ koruması ve doğadan kaybolmasının önüne geçmesini sağlamıştır. S. trojana ‘nın yörede mevcut çoğaltım yöntemi kök ayırma şeklinde olup, çelikle çoğaltım yönteminin yaygınlaştırılması, bitkinin kültürel üretim sınırlarını genişleterek kırsal kalkınma etmeni olarak kullanılmasını da sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dağçayı, tıbbi ve aromatik, ıslah, kırmızı liste, kırsal kalkınma

Kaynakça

• Aksu, G., ve Türkmen, O.S. (2017). Heavy metal content of cultivated and natural population of sarıkız tea (Sideritis trojana Bornm.) ISEEP-2017 VIII. International Symposium on Ecology and Environmental Problems. 4-7 October 2017 Çanakkale.
• Alonso-Amelot M.E. (2008). High altitude plants, chemistry of acclimation and adaptation. Studies in Natural Products Chemistry 34:883-982.
• Anonim (1997). Biyolojik çeşitlilik sözleşmesi. (1996, 27 Aralık) Resmi Gazete (Sayı : 22860).
• https://teftis.ktb.gov.tr/TR-263675/biyolojik-cesitlilik-sozlesmesi.html (Erişim: 13.07.2023).
• Anonim (2016). Türkiye Çevre Durum Raporu Çevresel Etki Değerlendirmesi s.s. 317. İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü Çevre Envanteri ve Bilgi Yönetimi Dairesi Başkanlığı, Ankara.
• Anonim (2021). Türkiye’de Kırsal Ve Kentsel Ekonomilerıin Entegrasyonu Araştırma Raporu s.s 111. Kalkınma Ajansları Genel Müdürlüğü Ankara.
• Arı, Y. (2020. Protecting biocultural diversity at Kazdaği National Park, Balikesir, Turkey: The role of sacred natural sites. Journal of Studies and Research in Human Geography 14(2); 215-238.
• Atalay, B., ve Doğan, S. (2014). Kazdağları’nda yetişen Lamiaceae Familyasının Bazı Türlerinin Biyolojik Aktiviteleri. Balıkesir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir.
• Avcı, M. (2005). Çeşitlilik ve endemiz açısından türkiye’nin bitki örtüsü. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi 13: 27-55.
• Balliu, A., Zheng, Y., Sallaku, G., Fernández, J.A., Gruda, N.S. ve Tuzel, Y. (2021). Environmental and cultivation factors affect the morphology, architecture and performance of root systems in soilless grown plants. Horticulturae. 7: 243. https://doi.org/10.3390/horticulturae7080243.
• Berber, A.A., ve Aksoy, H. (2021). Dağ çayı’nın (Sideritis trojana) periferik insan lenfositlerinde in vitro antigenotoksik etkisi. Environmental Toxicology and Ecology 1(1): 8-13.
• Bruchmann, I. Ve Hobohm, C. (2014). Endemic vascular plants over time in endemism in vascular plants s. 51-85. Springer Dordrecht Heidelberg New York.
• Çakmaklı, T. ve Daşdemir, İ. (2019). Bartın İlinde Odun Dışı Orman Ürünlerinin Sosyoekonomik Analizi. Bartın Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendistliği Anabilim Dalı Yükseklisans Tezi, Bartın.
• Çarıkçı, S. (2020). Antioxidant and anticholinesterase properties of Sideritis perfoliata subsp. athoa (Papan. & Kokkini) Baden and Sideritis trojana Bornm. teas from Mount Ida-Turkey and their phenolic characterization by LC- MS/MS. Journal of Turkish Chemical Society 7(2): 617-634.
• Çördük, N. ve Akı, C. (2011). Inhibition of browning problem during micropropagation of Sideritis trojana Bornm., an endemic medicinal herb of Turkey. Romanian Biotechnological Letters 16(6): 6760-6765.
• DalCorso, G., Manara, A. ve Furini, A. (2013). An overview of heavy metal challenge in plants: from roots to shoots. Metallomics 5: 1117-1132.
• Davis P.H., (1982). Flora of Turkey and East Aegean Island 7. Edinburg University Press, Edinburg.
• Ekim T., Koyuncu M., Vural M., Duman H., Aytaç Z., Adıgüzel N. 2000. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği, Ankara.
• Evans, L.T. (1976). Phsiological adaptation to performance as crop plants. The early history of agriculture. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 71-83.
• Gümüşçü A. ve Gümüşçü G. (2014). Bazı Sideritis (Dağçayı) türlerinde çeliklerin köklenmesine Hormonların Etkisi. Harran Tarım ve Gıda Bilimleri Dergisi 18 (2): 49-55.
• Kendir, G. ve Güven, A. (2010). Etnobotanik ve Türkiye’de yapılmısş etnobotanik cçalışmalara genel bir bakış. Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi 30(1): 49-80.
• Kiani, S., Saeid-Minaei S. ve Ghasemi-Varnamkhasti, M. (2016). Application of electronic nose systems for assessing quality of medicinal and aromatic plant products. A review. Journal of Applied Research on Medicinal and Aromatic Plants 3(1): 1-9.
• Korkmaz, K., Kara, S.M., Özkutlu, F., Akgün, M. ve Coşge Şenkal, B. (2017). Profile of heavy metal and nutrient elements in some Sideritis Species. Indian Journal of Pharmaceutical Education and Research 51(3): 209 -212. Original
• Kuşaksız, G. (2019). Rare and endemic taxa Of Lamiaceae in Turkey and their threat categories. Journal of Scientific Perspectives 3(1): 69-84.
• Meyer, R.S. ve Purugganan, M.D. (2013). Evolution of crop species: genetics of domestication and diversification. Nature Reviews Genetics. 840-852.
• Nurzynska-Wierdak, R. (2013). Does mineral fertilization modify essential oil content and chemical composition in medicinal plants? Acta Scientiarum Polonorum. Hortorum Cultus 12(5): 3-16.
• Öz, S., Tümen, G. ve Malyer, H. (1995). Balıkesir Kazdağ yöresinde yetişen Sideritis L.türleri üzerinde karyolojik çalışmalar. Ot Sistematik Botanik Dergisi 2(2): 72-82.
• Özbey, B.G. ve Kurt, L. (2019). Ankara Elmadağ Serpantin Serisinde Serpantinikol Endemizmin Ekolojik Uyum Mekanizmalarının Araştırılması. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara.
• Özbolat, G. ve Tuli, A. (2016). Ağır metal toksisitesinin insan sağlığına etkileri. Arşiv Kaynak Tarama Dergisi 25(4): 502-521.
• Özdeniz, E., Özbey, B. G. ve Kurt, L. (2017). Bölükbaşı A., Serpantin ekolojisi ve Tuürkiye serpantin florasına katkılar. Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Dergisi 5 (1): 22-33.
• Öztürk, M., Uysal, I., Karabacak, E. ve Çelik, S. (2011). Plant species microendemism, rarity and conservation of pseudo -alpine zone of Kazdagi (Mt. Ida) National Park – Turkey. Procedia Social and Behavioral Sciences 19: 778–786.
• Rao, K.S., Haran, R. H. ve Rajpoot, V.S. (2022). A novel strategy for quality enhancement of medicinal and aromatic plants. Journal of Applied Research on Medicinal and Aromatic Plants 31: 100415.
• Romero H., Pott D.M., Vallarino J.G. ve Osorio S. (2021). Metabolomics-based evaluation of crop quality changes as a consequence of climate change. Metabolites 11(7):461.
• Sahmurova, A. ve Teker, D. (2008). The financial feasibility of the phytoremediation technology: assessment of remediation by Sideritis galatica, Poplar and Willow. Journal of Residuals Science and Technology 5(2):103-109.
• Satil, F. (2009). Threatening factors on plant diversity of Kazdaği (IDA Mountain) National Park in Turkey and suggestions for conservation, Biotechnology & Biotechnological Equipment 23(1): 208-211 p.
• Satıl, F., Dirmenci, T. ve Tümen, G. (2006). Kazdağı Milli Parkı’nın öncelikli koruma alanlarının sınıflandırılması ve önemli bitkileri. Kazdağları II. Ulusal Sempozyumu Bilidir Kitabı s. 391-401, Çanakkale.
• Satıl, F., Tümen G., Değirmenci, T., Çelik, A., Arı, Y. ve Malyer H. (2016). Kazdağı Milli Parkı ve çevresinde (Balıkesir) etnobotanik envanter çalışması 2004-2006. TÜBA Kültür Envanteri Dergisi 5: 171-203.
• Selvi, S., Dağdelen A. ve Kara, S. (2013). Kazdağlarından (Balıkesir-Edremit) toplanan ve çay olarak tüketilen tıbbi ve aromatik bitkiler. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi 10(2): 26-33.
• Surasinghe, T. (2010). The effects of climate change on global wildlife and terrestrıal ecosystems. The Journal of Asian Biodiversity 2(1): 30-47.
• Şentürk Y. ve Ünlü, T. (2009). Kazdağ Masifi (Balıkesir) Metaofiyolitinin jeolojisi ve titan içeriği açısından değerlendiirilmesi. Jeoloji Mühendisliği Dergisi 33 (2) 75-116.
• Topal, A. ve Palabaş Uzun S. (2020). Endemi̇k ücç Sideritis L. taksonunun tohum ve dış morfolojik özellikleri. Turkish Journal of Forest Science 4(1): 1-10.
• Topçu, G., Gören, A.C., Turgut, K., Yıldız Y.K. ve Tümen, G. (2002). Diterpens from Sideritis trojana. Natural Product Letters 16(1): 33-37.
• Tunnicliffe, J.M., Cowan, T. ve Shearer, J. (2015). Chlorogenic acid in whole body and tissue-specific glucose regulation. Coffee in Health and Disease Prevention 777-785.
• Türkmen, O.S. (2019). Endemik sarıkız çayı Sideritis trojana Bornm bitkisinin çelikle çoğaltım şartlarının belirlenmesi. ÇOMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi 7 (1): 175–179
• Türkmen, O.S., Karakaş, İ. ve Gür, E. (2022). Micropropagation of sarikiz herbal tea and bayramic white nectarin species with tissue culture tecnique. 1st International Conference on Scientific and Academic Research. December 10-13, 2022, Konya, Turkey.
• Türkmen, O.S. ve Aksu, G. (2017). Morphologic and elemental differences in cultivated natural population of sarıkız herbal tea (Sideritis trojana Bornm.). ISEEP-2017 VIII. International Symposium on Ecology And Environmental Problems. 4-7 October 2017 Çanakkale.
• Uysal, İ., Öztürk, M. ve Pirdal, M. (1991). Sideritis trojana Bornm. endemik türünün morfolojisi, anatomisi ve ekolojisi. Tr. J. Bot. 15:371-379.
• Vinecky, F., Davrieux, F., Mera A.C., Alves, G.S.C., Lavagnini, G., Leroy, T., Bonnot, F., Rocha, O.C., Bartholo, G.F., Guerra, A.F., Rodrigues, G.C., Marraccini, P. ve Andrade, A.C. (2017). Controlled irrigation and nitrogen, phosphorous and potassium fertilization affect the biochemical composition and quality of Arabica coffee beans. The Journal of Agricultural Science 155 (6):902 – 918.
• Walter, K.S. ve Gillett. H.J. (1998). 1997 IUCN Red List Of Threatened Plants. World Conservation Monitoring Centre. IUCN–The World Conservation Union, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.
• Zehiroğlu, C. (2017). Türkiye’de Endemik Olarak Yetişen Kaz Dağı Çayının (Sideritis Trojana Bornm.) Antioksidan, Antimikrobiyal Aktivitelerinin Ve Mineral İçeriğinin Araştırılması. Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Gümüşhane.
• Zuo, J., Tang, W. ve Xu, Y. (2015). Anti-Hepatitis B virus activity of chlorogenic acid and ıts related compounds. Coffee in Health and Disease Prevention 607-613.