History of the Adhan and The Issue of Chanting Adhan in Languages Other Than Arabic

Yıl 2016, Cilt: 2 Sayı: 1, 5 - 48, 23.06.2016

Hidayet Aydar

Öz

The adhan is one of the distinguishing characters of Islam. It is chanted five times a day in Muslim countries out of minarets. The adhan is simply supposed to inform people that it is time for prayer. In this work, it is examined whether the adhan, which is of great importance in Islam, could be chanted in a language other than its Arabic utterances and the Islamic legitimacy of it in the light of Islamic scholars of different Islamic sects. Also, the article probes into the issue of the adhan being chanted in Turkish, and the reactions of the Turkish people to it.

Anahtar Kelimeler

The adhan, the prayer, Turkish adhan

Ezanın Tarihi Ve Başka Dillerde Okunması Meselesi

Öz

Ezan, İslam dininin en temel şiarlarından biridir. Her gün beş defa bütün İslam âleminde minarelerden okunmaktadır. Bununla Müslüman halka namaz ibadetinin vaktinin geldiği haber verilmektedir. Meşru kılındığı günden bu yana aralıksız bütün İslam âleminde okunmaktadır. Bu çalışmada İslam'da çok önemli bir yere sahip olan ezanın nasıl ortaya çıktığı, tarih boyunca ne gibi müdahalelere uğradığı, özellikle orijinal dili olan Arapçadan başka bir dille okunması üzerinde durulmaktadır. Ayrıca temel bir dini şiar olan ezana yapılan müdahalelere halkın gösterdiği tepki ve bunun doğurduğu sosyo-psikolojik gelişmeler de ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ezan, İlk Ezan, Türkçe Ezan

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu'cemu'l-Mufehres li Elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerîm, el-Mektebetu'l-İslamiyye, İstanbul 1982.
• Abdullatif, Seyyid, Kur'an'ın Zihni İnşası, (Çev. M. Kürşat Atalav), İstanbul 1995.
• Ahmed b. Hanbel, Musnedu Ahmed b. Hanbel, Çağrı yay., İstanbul 1402/1982.
• Ahmed Muhtar Abdulhamid, Mu’cemu’l-Luğati’l-Arabiyye el-Muasira, Alemu’l-Kutub, 1429/2008.
• Akgün, Seçil, “Türkçe Ezan”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 13 Sayı: 24,yıl 1980.
• Armağan, Mustafa, “Amaç Camilere el Koymaktı”, http://www.timas.com.tr/kurumsal/haberler/amac-camilere-el-koymakti.aspx (16 .01.2015).
• Arslân, el-Emîr Şekîb, Lothrop Stoddard'ın, Hâdiru'l-Âlemi'l-İslâmî, (Arapçaya çeviren: Haccâc Nuvayhid, ilaveler: el-Emîr eş-Şekîb Arslân), adlı eserine yaptığı ilaveler, Mektebetu ve Matbaatu İsâ Elbânî el-Halebî ve Şurakâhu, el-Kâhire 1353.
• Atalay, Besim, Türk Dili ile İbadet, İstanbul, ts.
• Atay, Falih Rıfkı, “Bay Hikmet Bayur’a Cevap”, Ulus Gazetesi, 8 Şubat 1949.
• Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, (Der. Nimet Arsan – Nimet Unnan) Türk İnkılap Tarihi Enst., Ankara 1959.
• Ateş, Süleyman, “Sorular ve Cevaplar”, Kur’an Mesajı, I, sayı 4 (Şubat 1998).
• Ateş, Süleyman, Yeniden İslama I, Kur’an Okulu Yay., İstanbul 1997.
• Aydar, Hidayet, “Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi ve Türk Kültür Hayatına Katkıları”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 13, yıl 2006.
• Aydar, Hidayet, “Türklerde Anadilde İbadet Meselesi -Başlangıçtan Cumhuriyet Dönemine Kadar-”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl 2006, sayı 14.
• Aydar, Hidayet, “Türklerde Anadilde İbadet Meselesi -Cumhuriyet Dönemi-”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl 2007, sayı 15.
• Ayhan, Halis– Uzun, Mustafa, "Ezan, Ezanın Türkçeleştirilmesi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XII, İstanbul 1995.
• el-Aynî, Bedruddîn Ebû Muhammed Mahmûd, Umdetu'l-Kârî Şerhu Sahîhi'l-Buhârî, Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, ts.
• Azak, Umut, Islam and Secularism in Turkey: Kemalism, Religion and the Nation State, London, 2010.
• Azkın, Nurhan Acar, “Türkçe Ezan Uygulaması ve Tepkiler”, http://www.cerkezkoy.com.tr/turkce-ezan-uygulamasi-ve-tepkiler-makale,60.html (18 Temmuz 2013).
• el-Bâberdî, Ekmeluddin Muhammed b. Mahûd, Şerhu'l-İnâye ale'l-Hidâye, (maa Kutubin Uhrâ), Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, Beyrût t.
• Balcıoğlu, Tahir Harimi, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, Kanaat Kitabevi, İstanbul 1940.
• “BDP Ezanı Kürtçe Okuttu”, http://gundem.bugun.com.tr/bdp-sonunda-bunu-da-yapti-haberi/157860 (16.01.2015).
• “BDP Ezanı Kürtçe Okuttu”, http://www.haber7.com/partiler/haber/751518-bdp-ezani-da-kurtce-okuttu (16.01.2015).
• el-Beydâvî, el-Kâdî Nâsıruddîn, Tefsîru'l-Beydâvî el-Musemmâ Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Te'vîl, Dersaadet, İstanbul ts.
• el-Bezzâr, Ebubekir Ahmed b. Amr, Münedü’l-Bezzâr (el-Bahru’z-Zehhâr), (Tahk. Mahfuzurrahman Zeynullah ve diğerl.), el-Medine el-Münevvere: mektebetu’l-Ulûm ve’l- Hikem, 1988/2009.
• el-Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî'l-Hasan İsmail, Sahîhu'l-Buhâri, Çağrı yay., İstanbul 1401/1981.
• el-Cebrin, Abdullah b. Abdurrahman, el-Müfid fi Takrib i Ahkâmi’l-Ezan (124 Fetva Tuhimmu’l-Müezzine ve Sâmia’l-Ezan), 1414.
• el-Cessâs, Ebûbekir Ahmed b. Ali er-Râzi, Ahkâmu'l-Kur'ân, (Tahk. Muhammed Sadık Kamhâvî), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 1412/1992.
• Cevizoğlu, Hulki, Türkçe İbadet, İstanbul: Beyza yay., 1998.
• Ceylan, Hasan Hüseyin, Cumhuriyet Döneminde Din Devlet İlişkileri, Ankara ts.
• el-Cezîrî, Abdurrahmân– Muhammed el-Ğarevî – Yâsir Mazic, Kitâbu'l-Fıkh ale'l-Mezâhibi'l-Erba'a ve Mezhebi Ehli'l-Beyt, Menşûrâtu Dâri's-Sakaleyn, I. baskı, Beyrût 1419/1998.
• Cündioğlu, Dücane, Bir Siyasi Proje Olarak Türkçe İbadet I, Kitabevi, İstanbul 1999.
• Cündioğlu, Dücane, Türkçe Kur’an ve Cumhuriyet İdeolojisi, Kitabevi, İstanbul 1998.
• Çambel, Hasan Cemil, Makaleler-Hatıralar, Ankara 1964.
• Çambel, Hasan Cemil, “Türkçe Ezan ve Tekbir’e Dair”, Ulus Gazetesi, (9 Şubat 1949).
• Çetin, Abdurrahman, "Ezan", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XII İstanbul 1995.
• ed-Dâremî, Ebû Muhammed Abdullah, Sunenu'd-Dâremî, Çağrı yay., İstanbul 1401/1981.
• Dikici, Ali, “İbadet Dilinin Türkçeleştirilmesi Bağlamında Türkçe Ezan Denemesi ve Buna Gösterilen Tepkiler”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, Yıl: 5/2006, Sayı: 10. (URL: http://ataturkilkeleri.istanbul.edu.tr/wp-content/uploads/2013/03/ydta-10-dikici.pdf (17.01.2014).
• Dikici, Ali, “Milli Şef Dönemi İç Güvenlik Anlayışı ve Türk Polisi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, cilt XXVIII, sayı 80, Kasım 2011.
• Dikici, Ali, “Milli Şef İsmet İnönü Dönemi Laiklik Uygulamaları”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, s 42, Kasım 2008.
• Dilipak, Abdurrahman, Bir Başka Açıdan Kemalizm, İstanbul 1988.
• Dilipak, Abdurrahman, Menderes Dönemi, İstanbul 1990.
• Ebû Dâvûd es-Sîcistânî, Sünenu Ebî Dâvûd, Çağrı yay., İstanbul 1401/1981.
• Ebu Yusuf Yakub b. İbrahim, el-Âsâr, (Tahk. Ebu’l-Vefa), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Ebû'l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî, el-Kulliyât Mu'cemun fî'l-Mustalahâti ve'l-Furûki'l-Luğaviyye, (İ'dâd: A.Dervîş-M.el-Mısrî), Muessesetu'r-Risâle, I. baskı, Beyrût 1412/1992.
• Edip, Eşref, “Yere Serilen Kara ve Kızıl Taassub”, Sebilurreşad, IV, sayı 82.
• el-Emîr, Ali b. İbrahim es-San’ânî el-Yemenî, Teşnîfu’l-Âzân bi Esrâri’l-Ezân, (ed-Dâru’l-Yemeniyye, 1407/1987.
• Ergin, Oman Nuri, Türk Maarif Tarihi, İstanbul 1977.
• “Ezanın Türkçe Okutulması”, http://gercektarih2.tr.gg/Ezan%26%23305%3Bn-T.ue.rk%E7e-Okutulmas%26%23305%3B.htm (16.01.2015).
• el-Fîrûzâbâdî, Mecduddin Ebu Tahir Muhammed b. Yakup, el-Kâmusu’l-Muhît, (Tahk. Mektebu Tahkiki’t-Turas fi Müesseseti’r-Risale), Beyrut: Müessestü’r-Risale, 1426/2005.
• Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları, Türk Kültür Yay., İstanbul ts.
• Gökalp, Ziya, Yeni Hayat, İstanbul 1976.
• Gülle, Sıtkı, “Ezanla İlgili Tartışma Bağlamında Bazı Değerlendirmeler”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 19, yıl 2009.
• “Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı”, (Diyanet Aylık Dergi, sayı 138, Haziran 2002), http://www.diyanetdergisi.com/diyanet-dergisi-42/konu-642.html (19.01.2015).
• “Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı”, (Diyanet Aylık Dergi, sayı 138, Haziran 2002), http://www.diyanet.gov.tr/turkish/karar.asp?id=66&sorgu=3 (15.01.2004).
• Günyadın, Mehmet, “Din Hizmetlerinde Teknolojinin Kullanılması: Hoparlörle Ezan Okuma Meselesi”, I. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007), (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008).
• el-Haskefî, Alâuddîn Muhammed b. Alî, Tenvîru'l-Ebsâr li'ş-Şeyh Şemsuddîn et-Timurtâşî ve Şerhuhu Aleyhi, (Durru'l-Muhtar ile beraber), (Tahk. A.T. Halebî), I. baskı, Dâru'l- Ma'rife, Beyrût 1420/2000.
• el-Heysemî, Nûruddîn Alî b. Ebîbekr, Mecmeu'z-Zevâid ve Menbeu'l-Fevâid, Muessesetu'l-Maârif, Beyrût1406/1986.
• Hilmi, İbrahim, “mukaddime”, Türkçe Kur’an-ı Kerim Tercümesi, (Osmanlıca) Marifet Matbaası, İstanbul 1344/1926.
• el-Isfahânî, er-Râğıb, el-Mufredât fî Ğarîbi'l-Kur'ân, Kahraman Yay., İstanbul 1986.
• İbn Âbidîn ed-Dimaşkî el-Hanefî, Minhatu'l-Hâlik ale'l-Bahri'r-Râik, (Zabt ve tahriç: Zekeriyyâ Umeyrât) I. Baskı, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrût 1418/1997.
• İbn Âbidîn ed-Dimaşkî el-Hanefî, Reddu'l-Muhtâr ale'd-Durri'l-Muhtâr Hâşiyetu İbn Âbidîn, (Tenvîru'l-Ebsâr ile beraber), (Tahk. A.T. Halebî), I. baskı, Dâru'l-Ma'rife, Beyrût 1420/2000.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Alî, Fethu'l-Bârî bi Şerhi Sahîhi'l-Buhârî, (Tarkîm ve tashîh: A.F.Abdulbâkî-M.el-Hatîb), Dâru'r-Reyyân, el-Kâhire 1407/1986.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik, es-Sîretu'n-Nebeviyye l'İbn Hişâm, (Tahk. M. es-Sîkâ-İ.el-Ebyârî-A.Şelebî), Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, Beyrût 1985.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ İsmail el-Kureşi, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Tahk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki), (Dâru Hecer li’t-Tibâ ve’n-Neşr ve’t-Tevzi’ ve’l-İ’lân, 1424/2003.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fida İmail, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azim, (Tahk. Sami b. Muhammed es-Selame), er-Riyad: Dâru Tiybe, 1420/1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd, Sunenu İbn Mâce, Çağrı yay., İstanbul 1401/1981.
• İbn Manzûr, Ebû'l-Fadl Cemâluddîn Muhammed, Lisânu'l-Arab, Dâru Sâdır, III. baskı, Beyrût 1414/1994.
• İbn Nuceym, Zeynu'd-dîn b. İbrâhîm el-Ma'rûf bi el-Mısrî el-Hanefî, el-Bahru'r-Râik Şerhu Kenzi'd-Dakâik fî Furûi'l-Hanefîyye, (Bazı kitaplarla beraber), (Zabt ve tahriç: Zekeriyyâ Umeyrât) I. Baskı, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrût 1418/1997.
• İbn Rüşd, Ebû'l-Velîd Muhammed, Bidâyetu'l-Muctehid ve Nihâyetu'l-Muktesid, Matbaatu Ahmed Kâmil, Dâru'l-Hilâfeti'l-Aliyye 1333.
• İbn Seyyidi'n-Nâs, Muhammed b. Abdillâh, es-Sîretu'n-Nebeviye el-Musemmâ Uyûnu'l-Eser fî Funûni'l-Meğâzî ve'ş-Şemâili ve's-Siyer, Mektebetu'l-Kudsî, el-Kâhire 1406/1986.
• İbnu’l-Arabi, Ebubekir Muhammed b. Abdillah, Ahkâmu'l-Kur'ân, (Mürac. Muhammed Abdulkadir Ata), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İlkiya el-Herrâsî, İmaduddin Muhammed, Ahkâmu’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• İkbal, Muhammed, İslamda Dini Düşüncenin Yeniden Doğuşu, (Terc. N. A. Asrar), Bir yay. İstanbul 1984.
• İnan, Afet, Medeni Bilgiler ve M.Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1982.
• İslam – Türk Ansiklopedisi Mecmuası, yıl 1947.
• Jaeschke, Gotthard, Yeni Türkiye'de İslamlık, (Çev. H.Örs), Ankara 1972.
• Juynboll, Th. W., "Ezân", İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bas., İstanbul 1977.
• Kamiloğlu, Ramazan, “Türk Kültüründe Ezan ve Makamları”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Yıl: 3, S. 5 (Ocak-Haziran 2010), .
• Kara, İsmail, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi, Kitabevi 3. baskı, İstanbul 1997.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi (Islahat Fermanı Devri 1861-1876), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1983.
• el-Kâsânî, Alâuddîn, Kitâb Bedâi'u’s-Sanâi' fî Tertîbi’ş-Şerâi', Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1402/1982.
• el-Kerlânî, Celâluddîn el-Havârizmî, el-Kifâye ale'l-Hidâye, (bazı kitaplarla birlikte), Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, Beyrût, ts.
• Kocaoğlu, Bünyamin, “Atatürk Dönemi Laiklik Uygulamalarına Yönelik Bazı Toplumsal Tepkiler”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall 2007.
• “Köksal: Türkçe Ezanı Özledim”, http://www.aktifhaber.com/koksal-turkce-ezani-ozledim-858079h.htm (16 .01.2015).
• el-Kuleynî, Muhammed b. Yakub, Furûu’l-Kâfî, Beyrut: Menşuratu’l-Fecr, 1428/2007.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmi' li Ahkâmi'l-Kur'ân, Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, III. baskı, Beyrût 1405/1985.
• el-Kûsî, Ebû Hatim Usâme b. Abdillâh, Kitâbu'l-Ezân, I. baskı, Muessesetu Kurtubâ li'n-Neşri ve't-Tevzî' 1408/1987.
• Kutay, Cemal, Anadilde İbadet, İstanbul 1998.
• “Kürtçe ezan tepkisi BDP´yi korkuttu”, http://www.kontrgerilla.com/mansetgoster.asp?haber_no=3414#.VLl-FU39nIU (16.01.2015).
• Lewis, Bernard, Modern Türkiyenin Doğuşu, Ankara 1993.
• el-Makdisî, Ebû'n-Necâ Muşerrefuddîn Mûsâ el-Hicâvî, el-İknâ' fî Fıkhi'l-İmâm Ahmed b. Hanbel, (Tashih: A.M.M. es-Sebkî), Dâru'l-Ma'rife Beyrût t.
• Manaz, Abdullah, Atatürk Reformları ve İslam, İzmir 1995.
• el-Mâverdî, Ebû'l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Hâvî el-Kebîr fî Fıkhi Mezhebi'l-İmâm eş-Şâfiî (vehuve Şerhu Muhtasari'l-Muzenî), (Tahk. Ş. A. M. Muavvid - Ş.A.A. Abdulcevâd), I. baskı, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrût 1414/1994.
• el-Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, en-Nüket ve’l-Uyûn Tefsiru’l-Mâverdî, (Tahk. Es-Seyyid İbn Abdilmaksud b. Abdurrahim), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• el-Merğînânî, Burhanuddin Ebû'l-Hasan, el-Hidâye Şerhu Bidâyeti'l-Mubtedî, (maa'l-Binâye), (Tahkik. E.S.Şabân), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, I. baskı, Beyrût 1420/1999.
• el-Meylânî, es-Seyyid Ali, eş-Şehâdetu bi’l-Velâyeti fi’l-Ezan, Kum: Merkezu’l-Ebhâsi’l-Akâidiyye, 1421.
• Mücahid b. Cebr, Ebu’l-Haccac, Tefsiru Mücahid, (Tahk. Muhammed Abdusselam Ebu’n-Nil), Mıır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî, 1410/1989.
• el-Münâvî, Muhammed Abdurraûf, et-Teârîf, (Tahk. M.R.ed-Dâye), Dâru'l-Fikr, Beyrût 1410.
• Muhammed Ahmed Muhammed, Buhârâ fî Sadri'l-İslâm, el-Kâhire, 1312/1992.
• Muslim b. El-Haccac, Sahihu Muslim, Çağrı yay., İstanbul 1401/1981.
• en-Nerşehî, Ebûbekir Muhammed b. Ca'fer, Târîhu Buhârâ, (İlavelerle Arapçaya çeviren: Emin Abdulmecid Bedevî – Nasrullah Mubeşşir et-Tirâz), Dâru'l-Maârif (Mısır), ts.
• en-Nesâî, Ebû Abdirrahman, es-Sünenu’l-Kubrâ, (Tahk. Hasan Abdulmın’im eş-Şelebî), Beyrût: Müessestu’r-Risâle, 1421/2001.
• en-Nesefî, Ebû'l-Berekât Abdullah b. Ahmed, Tefsîru'n-Nesefî, Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, Beyrût 1402/1982.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyâ Muhyuddin, Kitâbu'l-Mecmû' Şerhu'l-Muhezzeb, (Tahk. M. N. el-Mutî'), I. baskı, Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, Beyrût 1422/2001.
• Nizâmuddîn, eş-Şeyh ve Hindistanlı âlimlerden bir cemaat, el-Fetâvâ el-Hindiyye el-Ma'rûfe bi'l-Fetâvâ el-Âlemkîriyye fî Mezhebi'l-İmâmi'l-A'zam Ebî Hanîfe en-Nu'mân, (Dabt: A.H.Abdurrahmân), I. baskı, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrût 1421/2000.
• Okur, Hafız Yaşar, Atatürk’le Onbeş Yıl: Dini Hatıralar, Sabah Yay. İstanbul 1962.
• Özdemir, Emin, “Amerikan Belgelerine Göre Türkiye’de Demokrasili Yıllara Geçişte İnanç Hürriyetinde Yaşanan Gelişmeler (1946‐1952)”, Uluslararası Tarih ve Soyal Araştırmalar Dergisi Tarihin Peşinde, Yıl: 2013, Sayı: 10.
• Özel, İsmet, “Amentü”, http://www.antoloji.com/amentu-siiri/ (16.01.2015).
• Öztürk, Yaşar Nuri, Anadilde İbadet Meselesi, 4. baskı, Yeni Boyut, İstanbul 2002.
• er-Râzî, el-Fahr, et-Tefsîru'l-Kebîr (Mefâtîhu'l-Ğayb), Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, III. baskı, Beyrût ts.
• Sa'd Abdulmecîd, el-Ezân fî Türkiyâ.. Medâris ve Mekâmât", URL: http://www.islamonline.net/Arabic/arts/2003/06/article04.shtml (17/06/2003).
• Sa’di Ebu Habib, el-Kâmûsu’l-Fıkhî Luğatan ve’Stilahan, Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
• Sağman, Ali Rıza, “Atatürk’le Hatıralar”, Millet Mecmuası, V, sayı 10, (Mart 1948).
• es-Sâlimî, Abdullah b. Hamîd b. Selûm, Meâricu'l-Âmâl alâ Medârici'l-Kemâl bi Nazmi Muhtasari'l-Hisâl, Saltanatu Ummân Vizâretu't-Turâsi'l-Kavmî es-Sakâfî, 1404/1984.
• es-San’ânî, Ebubekir Abdurrezzak b. Hemmam, el-Musannaf, (Tahk. Habiburrahman el-A’zamî), el-Hind: el-Meclisu’l-İlmî, 1403.
• Sebilurreşad, muhtelif sayılar.
• es-Sem’ânî, Ebu’l-Muzaffer, Tefsiru’l-Kur’ân, (Tahk. Yasir b. İbrahim-Ğüneym b. Abbas), er-Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• es-Serahsî, Ebûbekir Muhammed b. Ahmed, Kitâbu'l-Mebsût, Çağrı yay., İstanbul 1403/1982.
• es-Suğdî, Ebu’l-Hasan Ali b. El-Hüseyin, en-Nütef fi’l-Fetâvâ, (Tahk. Salahuddin en-Nâhî), Amman: Dâru’l-Furkan, 1404/1984.
• eş-Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs, Ahkâmu'l-Kur'ân, (Cem': Ebûbekir Ahmed b. el-Huseyn el-Beyhakî; Ta'rîf: M.Zâhid el-Kevserî; Takdîm: Kasım S. Er-Rufâî), Dâru'l- Kalem, I. baskı, Beyrût, ts.
• eş-Şafii, Ebu Abdillah Muhammed b. İdris, Müsnedü’l-İmam eş-Şafii, (Tert. Sencer b. Abdillah, Tahk. Mahir Yasin Fahl), el-Kuveyt: Şeriketu’l-Ğaras, 1425/2004.
• Şahin, Hanifi, “Şia Düşüncesinde Ezanın Yapısı ve Geçirdiği Değişimlerin Dini Temeli”, e-makâlât Mezhep Araştırmaları, V/1 (Bahar 2012), 36-61.
• “Şanlıurfa’da Kürtçe Ezan Okundu”, http://www.ensonhaber.com/sanliurfada-kurtce-ezan-okutuldu-2011-06-07.html (16.01.2015).
• Şener, Cemal, Anadilde İbadet Türkçe İbadet, Ant yay., İstanbul 1998.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Neylu'l-Evtâr, Dâru'l-Ceyl, Beyrût 1973.
• et-Taberi, Ebu Cafer Muhammed İbn Cerir, Tefsiru’t-Taberi Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, (Tahk. Abdullah b. Abdulmuhsin Et-Türki), el-Kahire: Dâru Hecer, 1422/2001.
• et-Tahâvî, Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed, Ahkâmu’l-Kur’âni’l-Kerim, (Tahk. Saduddin Önal), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995.
• et-Tayalisi, Ebu Davud Süleyman b. Davud, Müsnedu Ebî Davud et-Tayâlisî, (Tahk. Muhammed b. Abdulmuhsin et-Türki), Mısır: Dâru Hecer, 1419/1999.
• et-Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed, Sunenu't-Tirmizî, Çağrı yay., İstanbul 1401/1981.
• “Tiyatroda Türkçe Ezan... Devlet Tiyatrosu'nun İzmir'de Seyirciyle Buluşan 'Hoşgeldin Amerika' Oyununda Türkçe Ezan Okunuyor”, 19.03.2004, http://www.haberx.com/n/122350/tiyatroda-turkce-ezan-devlet-tiyatrosunun.htm (16.01.2015).
• Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Ankara, 1981.
• “Türkçe Ezanla İlgili Utanılacak Şok Belge”, http://www.rasulehasret.com/turkiye-den-haberler/50215-turkce-ezanla-ilgili-utanilacak-sok-belge.html (16.01.2015).
• Udra, Eşref, el-Ezânu fî'l-İslâm, I. baskı, Trablus Lübnân 1414-1415/1994.
• Ulus Gazetesi, 27-28 Temmuz 1960.
• Uzun, Mustafa, "Ezan", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XII İstanbul 1995.
• el-Vâhidî, Ebû'l-Hasan, Esbâbu Nuzûli'l-Kur'ân, (Tahk. K.B.Zağlûl), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, I. baskı, Beyrût 1411/1991.
• el-Vâhidî, Ebu’l-Hasan, et-Tefsîru’l-Besît, (Tahk. Muhammed b. Salih b. Abdillah Fevzân), Câmiatu’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslamiyye, Riyad, 1430.
• Vakit Gazetesi, 20 Haziran 1928.
• Vambery, Arminius, Târîhu Buhârâ Munzu Akdami'l-Usûr Hattâ'l-Asri'l-Hâdir, (Çev. Ahmed Muhammed es-Sârâtî, Takdim: Yahyâ el-Haşâb), Câmiatu'l-Kâhire, ts.
• Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, Eser neşriyat, İstanbul 1979.
• Yener, Abdülhalim, “Ezanın Aslına Çevrilmesi ve Basındaki Yankıları (5-18 Haziran 1950)”, http://www.koprudergisi.com/index.asp? Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=436 (16.01.2015).
• ez-Zebîdî, Muhammed b. Muhammed Murteza, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, (Tahk. Mecmûa mine’l-muhakkikîn), Dâru’l-Hidâye, ts.
• ez-Zemahşerî, Ebû'l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer, Tefsîru'l-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmidi't-Tenzîl ve Uyûni'l-Ekâvîl fî Vucûhi't-Te'vîl, (Tahk. Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali Muhammed Muavvid), Der-Riyad: Mektebetu’l-Ubeykan, 1418/1998.
• Zettersteen, K.V.– Kafesoğlu, İbrahim, Kuteybe, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1977.
• ez-Zeyleî, Fahruddin Osmân b. Ali el-Hanefî, Tebyînu'l-Hakâik Şerhu Kenzi'd-Dakâik (ve bi hâmîşihi Haşiyetu'ş-Şelebî), (el-Matbaatu'l-Kubrâ el-Emîriyye, I baskı, Bulak Mısır 1313'ten ofset baskı), I. baskı, el-Mektebetu'l-İslâmiyye, Diyarbakır ts.
• “64 Sene Önce Arapça Ezan Okuyanlar Ağır Cezada Yargılandı”, http://www.haksozhaber.net/64-sene-once-arapca-ezan-okuyanlar-agir-cezada-yargilandi-48831h.htm (16.01.2015).