Sahâbe Kıraatlerinin Kaynaklığı Meselesi

Yıl 2023, Sayı: 18, 151 - 183, 30.12.2023

Habip Kalaç

Öz

İslâm ilimlerinin Hz. Peygamber ve sahâbeden sonra gelen nesiller tarafından sağlıklı bir şekilde anlaşılmasının temel etkenlerinden biri asıl kaynağa inmekten geçmektedir. Kaynağa yakın olmaları ve onu müşahede etmiş olmalarından ötürü sahâbiler bu hususta önemli bir fonksiyon icra etmişlerdir. Zikredilen bu ilimlerin usul ve kaideleri farklı zaman dilimlerinde gelişen şartlar bağlamında vücut bularak sistemli bir hal almıştır. Vahiy süreciyle birlikte gündemdeki yerini alan ve canlılığını muhafaza eden ilimlerden biri kıraat ilmi olmuştur. Öyle ki Kur'ân’ın okunması, fonetiği, tecvidi, mahreci, secavendleri vb. birçok konuda kıraatler başı çekmektedir. Aynı şekilde tefsirde lafızların farklı yorumlanması, Arap dilinde sarfi ve nahvi olarak Arap lehçeleri çerçevesinde dildeki farklılıkların ortaya konulması ve tespiti yanında, özellikle fıkıhtaki hüküm istinbatında âlimlerin başvurduğu güçlü argümanlardan birini oluşturmaktadır. Bunun neticesinde kıraatler müfessir, Arap dili filologları ve fıkıh alanında çalışanlar için farklı bakış açısıyla beraber zengin bir malzeme sunmaktadır. Bundan dolayı kıraatler farklı vecihleriyle tefsir, kelam, fıkıh, Arap dili gibi ilimlere kaynaklık etmenin yanı sıra, alanda çalışan her bir araştırmacının nassları anlamadaki okuyuş vecihleriyle ilgilenmesini zorunlu kılmaktadır. Bu çalışmada araştırmanın sınırlarını aşmadan yukarıda bahsi geçen kıraatlerin etkilediği genel alanları ele almadan sadece tefsir, sahâbenin farklı okuyuşları ve Mushaf yazımındaki etkisiyle beraber sahâbe kıraatlerinin kaynaklığı meselesi ön plana çıkarılmaya çalışılmıştır. Kıraatleri ele alacağımız bu üç başlık altındaki bilgilerin alanda çalışacak kişilere katkı sunacağını düşünmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, sahâbe, tefsir, Mushaf, kaynak

The Issue of The Companions' Qira’at to be The Source

Öz

One of the basic reasons that Islamic sciences were healthily understood by the generations coming after the Prophet and his companions is the fact that they could go down the real source of knowledge. The companions conducted a very important function as they were close to the source and they observed him. The procedures and rules of the before mentioned sciences came to existence in terms of developing in different periods and became systematic. One of the sciences, which has always taken place in the agenda and preserved its vividness with the process of revelation, has been the science of qira’at. That is to say that qira’ats take the lead in many issues such as recitation of the Qur’an, its phonetics, tajwid, source of utterance, sajawends etc.. Likewise, different interpretations of the words in tafsir constitute one of the strong arguments used by scholars, especially in deducing the rulings in fiqh, in addition to revealing and detecting the differences in the Arabic language within the framework of Arabic dialects, such as vocabulary and syntax. Accordingly, the qira’ats present a rich material together with the different perspective for exegetes, Arabic Language philologists and the scholars studying in the field of fiqh. Therefore, Therefore, in addition to being a source of sciences such as tafsir, kalam, fiqh and Arabic language with their different aspects, qira’ats require every researcher working in the field to deal with the aspects of reading in understanding the texts. In this study, without exceeding the limits of the research and without addressing the general areas affected by the above-mentioned qira’ats, only the issue of the source of the Companions' recitations along with their effects on tafsir, different qira’ats of the companions and the writing of the Mushaf were tried to be brought to the fore. We think that the information under these three headings, in which we will discuss the qira’ats, will contribute to those who will work in the field.

Anahtar Kelimeler

Qira’at, companion, tafsir, Mush’af, source

Kaynakça

• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-bârî şerhu Sahîh-i Buhari. Beyrut: Daru't-tesil, 2012.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbuddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-İsâbe fî temyîzi's-sahâbe. Beyrut: Dâru'l- Kütüb, 1853.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Ruhu'l-meâni fi tefsiri'l-Kur'an'i'l- Azim ve's-seb'i'l-mesani. Beyrut: İdaretu't-Tab'ati'l-Munir, 1. Basım, ts.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. Riyad: Dâru Tayyibe, ts.
• Beydâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envâru't-tenzîl ve esrâru't-te'vîl. thk. Muhammed Abdurrahman. Beyrut: Dâru İhyai Turasi'l-Arab, ts.
• Bağış, Mehmet. "Uluslararası Hz. İbrahim (a.s) ve Nübüvvet Sempozyumu". [e-mail] Nida Akademi Aralık (2019), 507-529.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü'l-kübrâ. Suûd: Dâru'l-Fikir, ts.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Müncidu'l-mukrin ve mürşidu't-talibin. thk. Ali b. Muhammed el-İmran. Kahire: Mektebetü'l-Hancî, 1. Basım, 1986.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l- ʿaşr. thk. Ali Muhammed ed-Debb‘a. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1. Basım, ts.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara: Anakara Ünv. İlahiyat Fak. Yay., 1971.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an-ı Kerim'in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: MÜ. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 14. Basım, 2012.
• Demirci, Muhsin. Kur'an Tarihi. İstanbul: İfav Yayınları, 8. Basım, 2015.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Muhkem fi nekti'l-Mesahif. thk. Muhammed Hasan İsmâil. Beyrut: Dâru'l-Kitabi'l-İlim, 1. Basım, 2003.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. Kitabu't-teysiri fi kıraati's-seb'i. Kahire: Mektebetü't-Tabiîn, 2008.
• Ebû Hâtim, Adbdurrahman b. Muhammed İbn İdris er-Râzî. Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm müsneden an Resûlillahi ve's-sehâbeti ve't-tabiîn. thk. Esad Muhammed Tayyib. Riyad: el-Mektebetü'l-Arabiyye, 1. Basım, 1997.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. thk. Adil Ahmet Abdulmevcud. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1. Basım, 1993.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-Ammârî. İrşadu'l-akli's-selim ila mezaya'l-Kur'ani'l-Kerim. Beyrut: Dâru Hayâti't-Turasi'l-Arab, ts.
• Ebû Şâme, Şihabuddin Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim el-Makdisî. el-Mürşidu'l-veciz. nşr. Muhammed Alî Beydûnî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmi, 1. Basım, 2003.
• Ebû Şâme, Abdurrahman b. İsmâil b. İbrahim. İbrâzü’l-meʿânî min Ḥırzi’l-emânî fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Kahire: Dâru Kitabi'l-İlim, ts.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meâni'l-Kur'ân. thk. Abdulfettah İsmâil Şelebî. ts.
• Gül, Ahmet. "Sahabe Tefsirinde Dil Olgusu". XII. Tefsir Akademisyenleri Koordinasyon Toplantısı (2016), 198- 209.
• Gümüş, Sadrettin. Kur'an Tefsirinin Kaynakları. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1990.
• Habeş, Muhammed. el-Kıraâtu'l-mütevâtiretu ve eseruha fi'r-resmi'l-Kur'ân ve'l-ahkâmi'ş-şeri'yye. Dımaşk: Dâru'l-Fikir, 1. Basım, 1999.
• Hamidullah, Muhammed. Hammâm b. Münebbih Hadis Mecmuası. çev. Kemal Kuşçu. İstanbul: 1967.
• Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm el-Bağdâdî. Tefsiru'l-Hazin Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl. thk. Abdusselam Muhammed Ali Şahin. Beyrut: Dâru'l-Kitabi'l-İlim, 1. Basım, 2004.
• İbn Aşûr, eş-Şeyh Muhammed el-Fazıl. Anahatlarıyla Tefsir Tarihi. ed. Hasan Lütfü Ramazan, çev. Ömer Pakiş - Bahattin Dartma. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2007.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî. el- Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Abdusselam Abduşşafi Muhammed. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1. Basım, 2001.
• İbnü'l-Esir, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Usdu'l-gâbe. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2012.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t- tefsîr. Beyrut: Mektebetü'l-İslâm, 3. Basım, 1983.
• İbnü'l-Cezeri, Muhammed b. Alî. Gayetu'n-nihayeti fi tabakatu'l-kurra. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1971.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el- Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddimetu İbn Haldûn. thk. Abdullah Muhammer ed-Derviş. Dımaşk: Mektebetü'l-Hidaye, 2004.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el- Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Târîhu İbn Haldûn. thk. Ebû Suheyb el-Kermî. Ürdün: Beytu'l-Efkar, ts.
• İbn Haleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed b. Hâleveyh b. Hamdân el-Hemedânî en-Nahvî el-Lugavî. Kitabu't-tarikin fi i'rabi selasine sureten mine'l-mufassal. thk. Muhammed Fehmi Ömer. Medine: Daru'z- Zaman, 1. Basım, 2006.
• İbn Haleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed b. Hamdân el-Hemedânî. el-Ḥücce fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿa. thk. Abdulali Salim Mükerrem. Beyrut: Dâru'ş-Şuruk, 3. Basım, 1979.
• İbn Kayyım, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn. sad. Ebu Abdillah Muhammed b. Ebi Bekr b. Eyyup. Cidde: Dâru İbni'l-Cevziyye, 1. Basım, 1423.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el- Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Tefsiru'l-Kur'ân'i'l-Azîm. thk. Ali Ahmed Abdulbaki. Kahire: 1. Basım, 2000.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mekrem b. Alî Ebû'l-Fadl Cemaluddin. Lisânü’l-ʿArab. ed. Muhammed Ahmet Hasbullah Abdullah Ali el-Kebir, Haşim Muhammed eş-Şâzelî. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 3. Basım, 1414.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs b. Mücâhid et-Temîmî. Kitabu's-Seb'a. thk. Şevki Zayıf. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 2009.
• İbn Nedim, Ebû’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. Kitabü'l-Fihrist. thk. Rıza Teceddüt. Tahran: 1. Basım, 1971.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Kitâbü’ṭ-tabaḳāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü'l-Hancî, 1. Basım, 2001.
• İşbîlî, Muhammed b. Şureyh er-Ru'ayni er-Endülüsü. el-Kafi fi'l-kıraati's-seb'i. thk. Salim b. Ğarmullah b. Muhammed ez-Zehrânî. Medine: Vezaretu'l-İlim, 1. Basım, ts.
• Îycî, Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Abdillah. Câmi'u'l-beyân fî tefsîri'l-Kur'ân. thk. Abdulhamid Hendavî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 2004.
• İbn Zencele, Abdurrahman b. Muhammed. Hüccetu'l-kıraat. thk. Said Afgani. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 5. Basım, 1997.
• Kâdî, Abdulfettah. el-Buduru'z-zahiretu fi'l-kıraati'l-'aşereti'l-mütevatire. Mısır: Mektebetu Mustafa Albanî el- Halebî, 1955.
• Kalaç, Habip. Sahâbenin Kıraatı ve Kaynaklık Değeri (Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi), 2023.
• Keskioğlu, Osman. Kur'an Tarihi. İstanbul: y.y., ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1. Basım, 2006.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed. el-İbânetu 'an meâni'l-Kur'an. thk. Abdulfettah İsmail. Kahire: Kulliyetu Dâri'l-Ulum, ts.
• M. Hamdi Yazır, Elmalılı. Hak Dini Kur'an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te'vilâtu'l-Kur'ân. thk. Muhammed Masum Vanlıoğlu. İstanbul: Dâru'l-Mizan, 2010.
• Mekkî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşfu 'an vücûhi'l-kıraati'l-'aşri ve 'ileliha ve hüccetiha. thk. Muhyiddin Ramazan. Dımaşk: Mecmu'atu'l-Luğati'l-Arabiyye, 1. Basım, 1974.
• Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî. İ‘rabu'l-Kur'ân. thk. Zehir Gazi Zahid. Beyrut: Alimu'l-Kütüb, 1988.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl. thk. Yusuf Alî Bedevî. Beyrut: Dâru'l-Kelimeti't-Tayyib, 1998.
• Nîsâbûrî, Ahmed b. Hüseyin b. Mihran. el-Mebsut fi'l-kıraati'l-'aşr. thk. Sabi Hamza Hakimî. Dımaşk: Mecmûu'l-Luğati'l-Arabiyye, 1981.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru'l- Fikir, 1981.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Ebû Muhammed b. Aşûr. Beyrut: Dâru'l-Hayai't-Turasi'l-Arabî, 2002.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Tefsiru Semerkandî. thk. Adil Esmet Abdulmevcut Alî Muhammed Mu'avvid. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlim, 1. Basım, 1993.
• Sicistânî, Ebû Bekr Abdullah b. Ebî Dâvûd Süleymân b. Eş‘as. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Muhibbuddin Abdussübhan Vaiz. Katar: Vezaretu'l-Evkaf, 1. Basım, 1995.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Muhezzeb fî mâ vakae fi'l-Kur'ân'i mine'l-Arab. thk. et-Tehamî er-Râcî el-Hâşimî. İhyau Turasi'l-İslâm, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fi ulûmi'l-Kur'ân. çev. Hüseyin Avnî - Çelik Sakıp Yıldız. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1987.
• Süyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. ed-Durru'l-mensûr et- tefsîru bi'l-me'sûr. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Kahire: Merkezun li'l-Buhûsi ve'd-Dirasati'l-Arabiyyeti ve'l-İslâmiyye, 1. Basım, 2003.
• Şâlî, Said b. es-Seyyid Kutbî. Edebu'l-ihtilâfi beyne's-sehabe ve eseruhu 'ale'l-vaki' el-İslamiyyi'l-İslam. Beyrut: Dâru'l-Beşir, 1. Basım, 2017.
• Şelebî, Abdulfettah İsmâil. Ebû Alî el-Fârisî. Cidde: Dâru'l-Matbu‘ati'l-Hadis, 3. Basım, 1989.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî. Fetḥu’l-ḳadîr. thk. Abdurrahman Umeyr. Dâru'l-Vefa: ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki. Kahire: Dâru'l-Hicr, 2001.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü "Arap Yazısı". TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1993. 21.02.2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/cetin-nihad-mazlum
• Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh el-Ezecî el-Bağdâdî. et-Tibyân fî i'râbi'l- Kur'ân. thk. Ali Muhammed Bicavi. İhyau'l-Kütübi'l-Arabiyye, ts.
• Ukberî, el-Hıdır b. Abdirrahman el-Ezdî. et-Tibyan fi tefsiril'l-Kur'an. Riyad: y.y., 2007.
• Zeccâc. İ‘rabu'l-Kur'an. y.y., ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Seyru a'lâmi'n-nubelâ. thk. Abdullah b. Ferec el-Şerif. Bağdat: Matba'atu Nur Dicle, 1. Basım, 2010.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve'l-müfessirûn. Kuveyt: Daru'n-Nevadir, 1. Basım, 2010.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Adil Esmer Abdulmevcut Ali Muhammed Mu‘avvid. Riyad: Mektebetü'l- Ablikan, 1. Basım, 1998.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ulûmi'l-Kur'ân. thk. Muhammed Ebulfadl İbrahim. Kahire: Mektebetü Dâri't-Turas, 1984.