A Mufassir Identified With Scientific Tafsir: Sharaf al-Din Ibn Abi’l-Fadl al-Mursi (A Literature Review)

Yıl 2023, Sayı: 18, 9 - 51, 30.12.2023

Yunus Emre Gördük

Öz

This study includes an examination about the scholar “Sharaf al-Din Ibn Abi'l-Fadl al-Mursī” one of the prominent names that come to mind when discussing scientific exegesis (‌التفسير ‌العلمي). Regrettably, there is a lack of detailed biographical information about Mursī, despite the numerous virtues mentioned about him in Islamic sources and the immense importance attributed to him. Nevertheless, various brief pieces of information can be found in historical, tabaqat and tarajeem-type works, especially regarding his life. Therefore, in this article, available information has been gathered and integrated with a comprehensive perspective through an exploration of relevant literature resources. Mursī was born in 569 or 570 in Andalusia/Mursiya, initiated his journey of knowledge in his hometown at a young age. Later, he continued advanced studies in the Maghreb region. In 603 Hijri, when he was 33-34 years old, he went to Egypt, the easternmost part of the Maghreb; Almost all of his subsequent life was spent traveling. During these travels, he received ijazah from hadith scholars, held scientific discussions, benefited from scientific mans, and gave lectures and trained students. Mursī, who traveled for long years to scientific centers such as Hamadan, Nishapur, Khorasan, Isfahan, Shahijan (Today's Iran), Herat (Today's Afghanistan) and Merv (Today's Turkmenistan) and especially studied hadith there are; spent most of his life in Egypt, Damascus, Iraq and Hejaz axis. Mursī who also worked as a proffessor (mudarris) at the famous Nizamiye Madrasa in Baghdad; Throughout his life, he was a student of many famous scholars and a master of many other famous scholars. There are even female scholars among them. Initially belonging to the Maliki madhhab due to his Andalusian background, it is understood that Mursī later adopted of the Shafiʻi madhhab. It is understood that he is extremely competent and has written works in fields such as firstly tafsir and hadith, next fiqh, usul al-fiqh, usul al-din, qiraah, balagha, nahw (syntax of Arabic), Arabic literature and Arab poetry. Like other works attributed to him, his work “Rayy al-Ẓam'ān fī Tafsīr al-Qur'ān”, which is stated to be in 20 volumes, has not survived to the present day. Moreover, it is not clear whether a small-scale manuscript, which is said to be a part of this tafsir, belongs to it. Among the mufassirs of the classical period, references to Mursī’s mentioned tafsir can only be found in Abu Hayyan's al-Bahr al-Muhit. This situation seems to indicate that the work is mostly known in the Andalusia region and that it has not become widespread in other geographies. On the other hand, according to the information given by Suyuti in el-Itqan, Mursī is one of the pioneers of scientific tafsir and believes that all sciences are present in the Quran. This information provided by Suyuti is the reference source regarding Mursī's relationship with scientific tafsir. Among the more than thirty references Abu Hayyan made to Mursī in al-Bahr al-Muhit, there is no example confirming her connection with scientific tafsir. Interestingly, in the light of the available information we tried to present in this article; It has been understood that Mursī's hadith side predominates rather than his tafsir, fiqh, aqaid and linguist aspects. As a matter of fact, as a result of our literature review, the most emphasized thing is the scholars from whom Mursī learning hadith and the students who learned hadith from him. So he is at the same time a great muhaddith. Mursī, the great scholar, whom we can describe as a traveler-scholar, died on way from Egypt to Damascus during a travel in 655 Hijri.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Scientific Tafsir, Mursī, Hadith, Muhaddith, Literature, Biography.

Bilimsel Tefsirle Özdeşleştirilen Bir Müfessir: Şerefüddîn İbn Ebi’l-Fadl el-Mürsî (Bir Literatür İncelemesi)

Öz

Bu çalışma, bilimsel tefsir denince akla ilk gelen isimlerden biri olan meşhur âlim “Şerefüddîn İbn Ebi’l-Fadl el-Mursî” hakkında bir incelemeyi içermektedir. İslami kaynaklarda pek çok faziletinden bahsedilen ve kendisine son derece büyük bir önem atfedilen Mursî hakkında maalesef detaylı biyografik bilgi bulunmamaktadır. Buna karşın özellikle tarih, tabakât ve terâcim türü eserlerde çeşitli kısa bilgiler yer almaktadır. Dolayısıyla bu makalede imkânlar nispetinde ilgili literatürün taranması suretiyle mevcut bilgiler bir araya toplanmış ve bütüncül bir bakışla birleştirilmeye çalışılmıştır. Özetle 569 yahut 570’te Endülüs/Mursiye’de doğan müellif, ilim serüvenine çocuk yaşta kendi memleketinde başlamış; daha sonra Mağrib bölgesinde ileri seviyede ilim tahsiline devam etmiştir. Hicrî 603 tarihinde, 33-34 yaşlarında iken Mağrib’in en doğusu olan Mısır’a geçmiş; bundan sonraki hayatının neredeyse tamamı seyahatlerle; özellikle hadîs üstadlarından icâzetler almak, ilmî müzâkerelerde bulunmak, ilim ehlinden istifâde etmek ve ders verip öğrenci yetiştirmekle geçmiştir. Hemedan, Nişabur, Horasan, Isfahan, Şâhican (Bugünkü İran), Herat (Bugünkü Afganistan) ve Merv (Bugünkü Türkmenistan) gibi merkezlere uzun yıllar süren yolculuklar yapan ve buralarda özellikle hadîs tahsil eden Mursî’nin hayatının büyük bölümü ise Mısır-Şam-Irak-Hicaz ekseninde geçmiştir. Aynı zamanda meşhur Bağdat Nizamiye Medresesi’nde müderrislik yapan bu zât, pek çok meşhur âlime öğrencilik ve yine pek çok meşhur âlime üstadlık etmiştir. Hatta bunlar arasında hanım âlimeler de bulunmaktadır. Endülüslü olması itibarıyla Malikî olan Mursî’nin daha sonra Şafiî mezhebini benimsediği anlaşılmaktadır. Başta tefsir ve hadîs olmak üzere, fıkıh, usûlü’l-fıkıh, usûlü’d-dîn, kıraat, belağat, nahiv, Arap Edebiyatı ve şiir gibi alanlarda son derece yetkin olduğu ve eserler telif ettiği anlaşılmaktadır. Ona izâfe edilen diğer eserler gibi 20 cilt olduğu belirtilen “Reyyü’z-Zam’ân fî Tefsîri’l-Kur’ân” adlı eseri de günümüze ulaşmamıştır. Dahası bu tefsirin bir parçası olduğundan söz edilen küçük çaplı bir yazmanın da ona aidiyeti net görünmemektedir. Klasik dönem müfessirleri içinde Mursî’nin bahsi geçen tefsirine yapılan atıflara sadece Ebû Hayyân’ın el-Bahru’l-Muhît’inde rastlanmaktadır. Bu durum eserin daha ziyade Endülüs bölgesinde mütedâvil olduğuna ve diğer coğrafyalarda pek yaygınlık kazanmadığına işâret eder gibidir. Öte yandan Süyûtî’nin el-İtkân’da verdiği bilgilere göre Mursî bilimsel tefsirin öncülerinden olup bütün ilimlerin Kur’ân’da mevcut olduğu kanaatindedir. Mursî’nin bilimsel tefsirle olan ilişkisi konusunda referans kaynağı Süyûtî’nin verdiği bu bilgilerdir. Ebû Hayyân’ın el-Bahru’l-Muhît’te Mursî’ye yaptığı otuzdan fazla atıfta ise onun bilimsel tefsirle olan irtibatını teyit eden bir örneğe rastlanmamaktadır. İlginçtir ki bu makalede arz etmeye çalıştığımız mevcut bilgiler ışığında Mursî’nin müfessirlik, fakîhlik, kelamcılık ve dilcilik yönlerinden ziyade muhaddislik yönünün ağır basıyor olduğu anlaşılmıştır. Nitekim yaptığımız literatür taraması neticesinde en çok vurgulanan şey Mursî’nin hadîs dinlediği üstadları ve ondan hadîs tahsil eden öğrencileri ekseninde kendisini göstermektedir. Yani o aynı zamanda büyük bir muhaddistir. Seyyah-bilgin diye tanımlayabileceğimiz bu büyük âlim, hicrî 655 yılında, yine bir seyahat esnasında Mısır’dan Şam’a giderken yolda vefat etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Bilimsel Tefsir, Mursî, Hadîs, Muhaddis, Literatür, Biyografi.

Kaynakça

• Alâî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî el-. İsâretü’l-fevâidi’l-mecmûati fi’l-işâreti ilâ ferâidi’l-mesmûa. thk. Merzuk b. Heyyas. 2 cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2004.
• Âlûsî, Şihabuddin Mahmud b. Abdillah el-Hüseynî el-. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-seb’i’l-mesânî. thk. Ali Abdülbari Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• ʻAlvânî, Maryam al- (مريم العلواني). el-İstifsâr/ الإستفسار. E-Posta: 1 Mayıs 2023, Alıcı Mohammad Shahid.
• Ateş, Abdurrahman. “Geçmişten Günümüze Bilimsel Tefsir Okulu”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 2/1 (Şubat 2002). 117-141. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/52647
• Benli, Mehmet Sami. “el-Mufassal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/366-367. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• BNT, Bibliothéque Nationale de Tunisie. “Catalogue des Manuscrits”. (Erişim 15 Nisan 2023). https://www.bibliotheque.nat.tn/CATG/doc/SYRACUSE/1855552/ ري-الضمان-في-تفسير-القران-قطعة-منه-من-سبا-الى-الانسان
• Bilge, Mustafa L. “Arîş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/378-379. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Brockelmann, Carl. GAL: Geschıchte Der Arabıschen Lıtteratur. 3 Cilt. Leiden: E.J:Brill, 1937.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsîr Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2010.
• Dâvudî, Şemsüddîn Muhammed Ali ed-. Tabakâtu’l-müfesssirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2006.
• Dimyâtî, Abdülmümin b. Halef ed-. er-Râbiʻ min Muʻcemi şuyûhi’d-Dimyâtî. b.y.: Mevkiu’ş-Şebeketi’l- İslâmiyye, 2004.
• Doğan, Mehmet Zeki. Bilimsel Tefsir Açısından Kur’ân’ın İʻcâzı. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Ebû Hayyân, Muhammed Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyân Esîrüddin el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Cemil. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Fadl Hasan Abbâs. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn esâsiyyetuhû ve itticâhâtuhû ve menâhicuhû fî asri’l-hadis. 3 Cilt. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2016.
• Fâsî, Takiyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ali Ebû Tayyib el-Mekkî el-Hasanî el-. el-Ikdü’s-semîn fî tarîhi’l- Beledi’l-Emîn. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Fâsî, Takiyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ali Ebû Tayyib el-Mekkî el-Hasanî el-. Zeylü’t-takyîd fî rüvâti’s- süneni ve’l-esânîd. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Füllânî, Sâlih b. Muhammed b. Nûh b. Abdillâh b. Ömer el-Ömerî el-. Katfu’s-semer fî refʻi esânîdi’l- musannefâti fi’l-fünûni ve’l-eser. thk. Amir Hasen Sabrî. Mekke: Dâru’ş-şurûk, 1984.
• Gezer, Süleyman. Kur’ân’ın Bilimsel Yorum., Ankara: Ankara Okulu, 2009.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Muhibbüddîn et-Taberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/38-39. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Rihle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Hüseynî, Ahmed b. Muhammed b. Abdurrahman el-. Sılatü’t-tekmile li-vefeyâti’n-nakale. thk. Beşşâr Avvâd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1428/2007.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh el-Kudâî. et-Tekmile li-kitâbi’ṣ-Sıla. thk. Abdüsselam el- Herrâs. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Câbir el-Vâdî Âşî el-Endelüsî. Bernâmecu’l-Vâdî Âşî. thk. Muhammed Mahfûz. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l- İslâmî, 1980.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddîn Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1351/1933.
• İbn Dakîki’l-Îd, Ebu’l-Feth Takıyyüddîn Muhammed b. Alî b. Vehb el-Kuşeyrî. el-İlmâm bi-ehâdîsi’l-ahkâm. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1434/2013.
• İbn Ferhûn, İbrâhim b. Ali b. Muhammed Burhanuddin el-Yaʻmerî. ed-Dîbâcu’l-müzheb fî mârifeti aʻyâni ulemâi’l-mezheb. thk. Mahmud el-Ahmedî Ebu’n-Nur. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî. el-İmtâʻ bi’l-erbaʿîne’l-mütebâyineti (bi-şarti)’s-semâʻ. thk. Ebû Abdillah Muhammed Hasen. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Hacer el-Askalânî. ed-Düreru’l-kâmine fî aʻyâni’l-mie ve’s-sâmine. Haydarâbâd: Dâru’l-Meârifi’l- Osmaniyye, 1972.
• İbn Hacer el-Askalânî. el-Mecmau’l-müesses li’l-muʻcemi’l-müfehres. thk. Yûsuf Abdurrahman Marʻaşlî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1992.
• İbn Hacer el-Askalânî. el-Muʻcemü’l-müfehres ev tecrîdü esânîdi’l-kütübi’l-meşhûreti ve’l-eczâi’l-mensûre. thk. Muhammed Şekûr el-Meydânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• İbn Hacer el-Askalânî. Refʻu’l-ısr an kudâti Mısr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer ed-Dımaşkî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et- Türkî. 21 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2003.
• İbn Mâlik et-Tâî. Îcâzü’t-taʻrîf fî ilmi’t-tasrîf. thk. Muhammed el-Mehdî Abdülhayy Ammar Sâlim. Medine: İmadetü'l-Bahsi'l-İlmî bi'l-Câmiati'l-İslâmiyye, 1422/2002.
• İbn Rüşeyd el-Fihrî, Muhibbüddîn Muhammed b. Ömer. Mil’ü’l-ʻaybe bimâ cümia bi-tûli’l-ğaybe fi’l-vicheti’l- vecîheti ile’l-Harameyni Mekkete ve Taybe. thk. Muhammed el-Habîb İbnü’l-Hûce. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l- İslâmî, 1988.
• İsmail Başa (Paşa) el-Bağdadî. Hediyyetü’l-arifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Tarihi’l-Arabî – Dâru İhyâi’t-Türâs, ts.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Hacer el-Askalânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/ 514-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kâtib Çelebî, Mustafa b. Abdillah Hacı Halîfe. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmud Abdülkadir el- Arnavût. 6 Cilt. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Kırca, Celal. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Tuğra Neşriyat, ts.
• Kırca, Celal. Kur’ân-ı Kerîm ve Modern İlimler. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• Mahfûz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifîne’t-Tûnüsiyyîn. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Makrîzî, Takiyyuddîn Ahmed b. Ali el-. el-Mukaffe’l-kebîr. thk. Muhammed el-Yaʻlâvî. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l- Garbi’l-İslâmî, 2006.
• Miknâsî, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-. Dürretü’l-hicâl fî (ġurreti) esmâʾi’r-ricâl (Zeylü Vefeyâti’l-aʿyân). thk. Muhammed el-Ahmedî Ebu’n-Nûr. 3 Cilt. Kâhire: Dâru’t-Türâs/Tunus: el-Mektebetü’l- Atîka, 1971.
• Muhammed b. Rızk el-Mısrî. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî Garbi Afrîka. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1426/2005.
• Mürsî, Şerefüddîn İbn Ebi’l-Fadl el. Reyyü’z-zam’ân fî tefsîri’l-Kur’ân. Tunis: Bibliothéque Nationale de Tunisie, Koleksiyon adı yok, A-MSS-87, 1a-383a. https://www.bibliotheque.nat.tn/CATG/doc/SYRACUSE/1855552/ ري- الضمان-في-تفسير-القران-قطعة-منه-من-سبا-الى-الانسان
• Muvaffakuddin b. Osman. Mürşidü’z-züvvâr ilâ ḳubûri’l-ebrâr. 2 Cilt. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyyeti’l-Bünâniyye, 1415/1995.
• Müsâid b. Süleyman b. Nâsır et-Tayyâr. Ulûmü’l-Kur’ân ve usûlü’t-tefsîr. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1434/2013.
• Nüveyhıd, Âdil. Muʻcemü’l-müfessirîn (Min sadri’l-İslâm hette’l-asri’l-hâdır). 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nuveyhıd, 1988.
• Özaydın, Abdülkerim. “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/132-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özdemir, Mehmet. “Endülüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/211-225. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özdemir, Mehmet. “Mürsiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/56-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özel, Ahmet. “Amîdî, Rükneddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/56-57. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özen, Şükrü. “Hilâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/527-538. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Safedî, Ebû’s-Safâ Salâhuddin Halil b. Aybek es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1420/2000.
• Sâmi es-Sakkâr. “İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/169-170. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sellâmî, Ebu’l-Meâlî Takıyyüddîn Muhammed b. Râfi‘ b. Hicris es-. el-Vefeyât. thk. Sâlih Mehdi Abbas – Beşşâr Avvâd Maruf. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1402.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-. el-Ensâb. Thk. Abdurrahman b. Yahya el- Muallimî v.dğr. 13 Cilt. Haydarâbâd: Meclisü Dâireti’l-Mearifi’l-Osmaniyye, 1962.
• Sübkî, Tâcüddîn b. Abdilvehhâb b. Takiyyüddîn es-. Tabakâtu’ş-Şâfiʻiyyeti’l-kübrâ. Thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1413/1992.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. el-İtḳān fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: el- Heyetü’l-Mısriyyeti li’l-Âmme, 1974.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. el-İtḳān fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Şuayb el-Arnaût. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2008.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. el-İklîl fî istinbâti’t-te’vîl. thk. Seyfüddin Abdülkadir el-Kâtib. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1981.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. Muʻterekü’l-Akrân fî İʻcâzi’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. Buğyetü’l-Vüʻât fî tabakâti’l-lügaviyyîn ve’n-nühât. 2 Cilt. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Lübnan: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. Tabakâtu’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396.
• Turan, Abdülbaki. “İbn Mâlik et-Tâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/169-171. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yâkut el-Hamevî. Muʻcemü’l-Üdebâ (İrşâdü’l-erîb ilâ maʻrifeti’l-edîb). thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Garbi’l-İslâmi, 1993.
• Yetik, Erhan. “İbn Nüceyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/234-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yûnînî, Kutbüddîn Ebu’l-Feth Musa el-. Zeylu Mir’âti’z-zaman. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmi, 1992.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzak ez-. Tâcu’l-arûs. 40 Cilt. b.y.: Dâru’l- Hidâye, ts.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. el-Muîn fi tabakâti’l-muhaddisîn. thk. Hemmam Abdurrahim Said. Ürdün: Dârü’l-Furkan, 1404/1983.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ. Thk. Heyet. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Erbeʻu resâil fî uûmi’l-hadis (Zikru men yu’temedu kavluhu fi’l-cerhi ve’t-taʻdîl). thk. Abdülfettah Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâir 1990.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Tarîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-aʻlam. thk. Beşşâr Avvȃd Ma’rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin ez-. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Ziriklî, Hayreddin b. Mahmûd. el-A‘lam. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• المناقشات العلمية, “تم تسجيل رسالة دكتوراه” (Sosyal Medya İletisi). 5 Kasım 2018, 19:35. X/Twitter. Erişim 15 Nisan 2023. https://twitter.com/Cdfr_uqu/status/1059484243745742848?s=20