Bıçakçızâde İsmail Hakkı ve Manzum Esmâ-i Hüsnâ Şerhi

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 269 - 306, 30.12.2023

Kübra Yılmaz

https://doi.org/10.33460/beuifd.1371908

Öz

Dinî literatüre göre Allah’ın isimleri ve sıfatları yaratıcı ile kulun münasebetinin ilk basamağı kabul edilebilir. Bu münasebeti anlayabilmek, Allah’ı tanıyıp bilmek, ona yaklaşmak ve ondan istimdat için esmâ-i hüsnâ vasıta kılınabilir. Sırf bu yönüyle bile esmâ-i hüsnânın ele alınması, insanın hakikat arayışına ve kâinatla yaratıcısı arasındaki bağı anlamasına katkı sağlamak adına mühimdir. Öteden beri esmâ-i hüsnânın okunması ve ezberlenmesinin fazilet ve teberrüküne işaret edildiği gibi, anlamlarıyla birlikte öğrenilmesi ve kavranmasına da önem gösterilmiştir. Nitekim her bir isim sahip olduğu hassaya göre kâinatta ve insanda çeşitli tecellilerin zuhuruna sebebiyet vermiştir/vermektedir. Dolayısıyla her dönemde müminler esmâ-i hüsnâ ile sadece ibadet etmemiş, varlıklarını ve yaratılış gayelerini anlamlandırmaya yönelik sorulara uygun cevapları da bu isimlerin mana âleminde bulmuşlardır. Türk edebiyatında zaman içerisinde zengin bir literatüre dönüşen esmâ-i hüsnâ şerhleri, tevhîd ve münâcâtlardan sonra, doğrudan Allah’a dair edebî türlerin üçüncüsü olarak yerini almıştır. İnanan insanın teveccühü ve ihtiyaçları çerçevesinde, Allah’ın isim ve sıfatlarına dayanarak telif edilen türlerden “esmâ-i hüsnâ şerhleri” edebiyatımızda hemen her dönem rağbet görmüştür. Bu bağ-lamda çalışmamız Osmanlı Devleti’nin son devrini ve Cumhuriyet’in ilk yıllarını görmüş, hem devlet hizmetlerinde hem de matbuat âleminde çeşitli faaliyetlerde bulunmuş olan İzmirli Bıçakçızâde İsmail Hakkı Bey’i (1862-1950) ve onun 1936’da kaleme aldığı Esmâü’l-Hüsnâ’nın Nazmen Tefsîri adlı manzum esmâ-i hüsnâ şerhini konu edinmektedir. Aynı zamanda şair olan İsmail Hakkı Bey çok yönlü ve velut kimliğine rağmen, tanınmışlığı mahdut kalmış bir isimdir. Mezkûr eseri ise harf inkılabından sonra Arap alfabesiyle yazıldığı bilinen ve üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamış ilk Türkçe manzum esmâ-i hüsnâ şerhidir. Bu çalışmamızda öncelikle İsmail Hakkı Bey’in hayatı ve eserleri hak-kında bilgi verilmiş, akabinde esmâ-i hüsnâ şerhinin müellif nüshasına dayalı tahlili yapılarak metni neşredilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Bıçakçızâde İsmail Hakkı (Altınöz), İzmir, Esmâ-i Hüsnâ Şerhi, Manzum

Bıçakçızâde Ismail Hakkı and The Commentary of His al-Asmā al-Ḥusnā

Öz

According to religious literature, God’s names and attributes can be considered almost the first step of the relationship between the God and the human. “al-asmā al-ḥusnā” can be used as a means to understand this relationship, to know God, to get closer to God and to ask for help. Even just from this aspect, considering the al-asmā al-ḥusnā is important in order to contribute to human’s searching and understanding of the bond between the universe and its creator. In addition to pointing out the virtue and blessing of reciting and memorizing al-asmā al-ḥusnā, learning and understanding them along with their meanings has long been an important issue. Each name (al-asmā al-ḥusnā) has caused/causes various manifestations in the universe and in humans, depending on the quality it has. Therefore, in almost every period, es-pecially believers not only worshiped with al-asmā al-ḥusnā, but also found appropriate answers to questions aimed at making sense of their existence and the purpose of creation in the meaning world of al-asmā al-ḥusnā. al-asmā al-ḥusnā poems and commentaries, which have turned into a rich literature over time in Turkish literature, have taken their place as the third literary genre directly related to God, after tawhīd, munājāt. “Commentaries of al-asmā al-ḥusnā”, which are among the genres written based on the names and attributes of God, within the framework of the favor and needs of the believer, have been in demand in Turkish literature in almost every period. This study is about Izmirli Bıçakçızâde Ismail Hakkı (1862-1950), who lived through the last period of the Ottoman Empire and the first quarter of the Republic and carried out various activities both in public services and in the press world, and his commentary on the poetic al-asmā al-ḥusnā. Ismail Hakkı, who is also a poet, is a name whose recognition remains limited despite his versatile and prolific identity. The relevant commentary on the al-asmā al-ḥusnā is the first verse commentary on al-asmā al-ḥusnā known to be written in the Arabic alphabet after the Turkish alphabet reform. In this study, firstly, was given information about the life and works of Ismail Hakkı, and then was published his text of the al-asmā al-ḥusnā commentary by analyzing it based on the author’s copy.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature, Bıçakçızâde Ismail Hakkı (Altınöz), Izmir, Com-mentary of al-asmā al-ḥusnā, Verse

Kaynakça

• Açıl, Berat vd. Tenkitli Neşir Kılavuzu (Osmanlı Türkçesi Metinleri İçin). İstanbul: İSAM Yayınları, 2022.
• Akaryalı, M. Sami. Şakir Ahmed Paşa (Ravz-ı Verd) Edisyon-Kritik ve Birinci Bölümün Günümüz Türkçesine Çevrimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Baş, Münire Kevser. Lâmiî Çelebi’nin Şerh-i Muammeyât ʻAlâ Esmâ-i Hüsnâsı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Bıçakcızade, Hakkı. İlmin, Hayatın Bencesi. İzmir: Hafız Ali Efendi Matbaası, 1340.
• Bıçakcızade, Hakkı. Târîh-i Zafer. İzmir: Bilgi Matbaacılık Anonim Şirketi, 1341/1922.
• Bıçakcızade, Hakkı . Yâdigâr-ı Mekke. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, 428.
• Bıçakcızade, İsmail Hakkı. Esmâü’l-Hüsnânın Nazmen Tefsîri. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, 132.
• Bursalı Mehmet Tahir bin Rıfʻat. Aydın Vilâyetine Mensûb Meşâyih, ʻUlemâ, Şuʻarâ, Müverrihîn ve Etibbânın Terâcim-i Ahvâli. İzmir: Keşişyan Matbaası, 1324.
• Cûdî, Trabzonî İbrâhîm. el-Kenzü’l-Esnâ fî Şerhi’l-Esmâi’l-Hüsnâ. Trabzon: y.y., 1325/1907. Çakır, Erdal. Hû. Ankara: Hece Yayınları, 2011.
• Çelebioğlu, Âmil. “Kültür ve Edebiyatımızda Allah (c.c.)”. Bir: Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 1 (1994), 39-57.
• Demirci, Senai. 99 Esmâ 99 Duâ 1-2-3. İstanbul: Timaş Yayınları, 2005.
• Evliyaoğlu, Gökhan. Şiirlerle Esmâ-i Hüsnâ. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Gökçek, Fazıl. “Bıçakçızade İsmail Hakkı’nın Hayatı ve Eserleri”. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 11 (2004), 129-145.
• Gökçek, Fazıl. İzmirli Gazeteci ve Yazar Bıçakçızade İsmail Hakkı. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2016.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. 2 Cilt. nşr. Muhammed Fuad Abdulbaki. Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabî-Faysal Îsâ el-Bâbî el-Halebî, y.y., t.y.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Asır Türk Şairleri (Kemâlü’ş-Şuarâ). 5 Cilt. haz. M. Kayahan Özgül (2. Cilt). Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2000.
• Kaplan, Sadettin. 99 Esmâ-i Hüsnâ’dan Esintiler. İstanbul: Marifet Yayınevi, 1998.
• Kayaokay, İlyas. “Klâsik Türk edebiyatında Esmâü’l-Hüsnâ şerhleri ve müellifi bilinmeyen mensur bir örneği”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 30 (2002), 619-643.
• Kızılabdullah, Şahin. Hâkim Seyyid Mehmed Efendi Hayatı, Eserleri ve Manzum Şerh-i Esmâ-i Hüsnâ’sı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Kur’ân Yolu. (Erişim 25.9.23). https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir/
• Külekçi, Numan. Açıklamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Numanoğlu, Cengiz. En Güzel İsimler O'nundur Esmâü’l-Hüsnâ Şerhi. y.y., 1990.
• Öztürk, Erdem Can. “Şeyhoğlu’nun Havâss-ı Esmâ-i Hüsnâ’sı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/36. (Şubat 2015), 188-208.
• Öztürk, Ali. “İslâmî Türk Edebiyatında Esmâ-i Hüsnâ”. İslâmî İlimler Dergisi 14/2 (2019), 27-42.
• Sarıkaya, Meliha Yıldıran. “Halk Dilinde Bir Dua Mecmûası: Bilâl Nûri Münâcâtı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012), 113-146.
• Şener, H. İbrahim. “Âsâr-ı Kemâl’de Yer Alan Manzûm Esmâ-i Hüsnâ”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1987), 227-240.
• Şener, Halil İbrahim. Türk Edebiyatında Manzum Esmâü’l-Hüsnâlar. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1985.
• Paksoy, Kadir. “Allah’ın Doksan Dokuz İsmiyle İlgili Rivayetin Tahlili”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/1 (2011), 91-111.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. Sünenü’t-Tirmizî. nşr. İbrahim Atve İvaz. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Topaloğlu, Bekir. “Esmâ-i Hüsnâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/404-418. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Tuncalp, Enver. Allah’ın Güzel İsimleri (Esma-ül-Hüsnâ). Ankara: İslâm Neşriyat Evi, 1960.
• Velibeyoğlu, Veli Recai. Esmâü’l-Hüsnâ (En Güzel İsimler), Kırşehir: Define Matbaası, 1962.
• Yıldız, Alim. Hû: Manzum Esmâü’l-Hüsnâ. Sivas: Be Yayınları, 2012.
• Yılmaz, Ali. “Türk Edebiyatında Esmâ-i Hüsnâ Şerhleri ve İbn-i Îsâ-yı Saruhânî’nin Şerh-i Esmâ-i Hüsnâ’sı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1998), 1-43.
• Yılmaz, Oğuz. “Hamdî Efendi’nin ‘Manzûm Münâcât ve Arz-ı Hâcât-Manzûm Esmâ-i Hüsnâ Şerhi’ Adlı Eseri (İnceleme Metin)”. III. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı IV. (İstanbul: İLEM Yayınları, 2014), 151-165.
• Yılmaz, Oğuz. Hamdî Efendi’nin “Manzûm Münâcât ve Arz-ı Hâcât-Manzûm Esmâ-i Hüsnâ Şerhi” Adlı Eseri (İnceleme Metin). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yüksel, Murat. Trabzon’lu Muallim İbrahim Cûdî, Hayatı, İnsanî ve Edebî Kişiliği, Bazı Şiirleri, Eserleri ve Kenzu’l-Esnâ fi Şerhi’l-Esmâ’i’l-Hüsnâ. Trabzon: Maçka İmam Hatip Lisesi Yaptırma ve Yaşatma Derneği Yayınları, t.y.