The Preparing Background of Kipchak Written Language with Armenian Letters

Yıl 2024, Sayı: 109, 159 - 175, 30.04.2024

Abdulkadir Öztürk

https://doi.org/10.12995/bilig.10907

Öz

The Turkish language, one of the ancient languages in the world, has continually evolved and expanded across various geographical regions, establishing diverse historical and contemporary branches through the creation of written languages based on numerous alphabets. The formation processes of these branches of the Turkish language, which emerged gradually over time, are directly related to their ethnological structures, religious and social lifestyles, interactions in the ethno-linguistic field, geographical settlements, political situations and economic conditions. The Turkish language, which advanced as a unified written language between the 8th and 13th centuries, within the Eastern Turkish written tradition, began to diversify from the 13th century onwards, a trend that persisted into the subsequent centuries. Today, the historical and contemporary aspects of the Turkish language, encompassing over 20 written variants, should be examined by subjecting it to studies with an interdisciplinary approach.. Additionally, determining the background factors that led to the emergence of these written languages will enable a correct interpretation of the language’s evolutionary phases. This study aims to unveil the developmental trajectory of the Kipchak written language, which emerged in Eastern Europe during the 16th and 17th centuries through the use of Armenian letters. Determinations and evaluations will be conducted to explore the underlying factors that facilitated the emergence of this written language.

Anahtar Kelimeler

Turkish Language, Armenians, Gregorianism, Kipchaks, Kipchak Written Language with Armenian Letters

Ermeni Harfli Kıpçak Yazı Dilini Hazırlayan Arka Plan

Öz

Dünyadaki kadim dillerden birisi olan Türk dili, gelişim ve yayılımını farklı coğrafyalarda, pek çok alfabe temelinde oluşturduğu yazı dilleriyle tarihî ve çağdaş çeşitli kollarda sürdürmüştür. Türk dilinin zamanla ortaya çıkan bu kollarının oluşum süreçleri, etnolojik yapılarıyla, dinî ve sosyal hayat tarzlarıyla, etno-lengüistik alandaki etkileşimleriyle, coğrafî yerleşimleriyle, siyasî ve iktisadî durumlarıyla doğrudan ilişkilidir. 8-13. yüzyıllar arasında, Doğu Türk yazı dili geleneği dâhilinde tek bir yazı dilinde ilerleyen Türk dili, 13. yüzyılla birlikte çeşitlenmeye başlamış ve sonraki yüzyıllarda bu çeşitlenme devam etmiştir. Günümüzde 20’den fazla yazı dillerine sahip Türk dilinin tarihî ve çağdaş alanlarının özellikle interdisipliner yaklaşımlı çalışmalara konu edilerek irdelenmesi gerekmektedir. Ayrıca bu yazı dillerinin ortaya çıkışını hazırlayan arka plan etkenlerinin tespiti, dilin geçmiş-gelecek istikametindeki evreleri doğru yorumlamaya imkân verecektir. Bu çalışmada, 16-17. yüzyıllarda Doğu Avrupa’da Ermeni harfleriyle meydana getirilen Kıpçak yazı dilinin oluşum sürecini ortaya koymaya yönelik olarak bu yazı dilini hazırlayan arka plan etkenlerinden hareketle tespit ve değerlendirmelerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili, Ermeniler, Gregoryanlık, Kıpçaklar, Ermeni Harfli Kıpçak Yazı Dili

Kaynakça

• Alkaya, Ercan. “Dil ve Söz Bağlamında Kırım Karay Türklerinin Atasözleri.” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, vol. 1, no. 20, 2006, pp. 89-99.
• Ahincanov, Sercan M. Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar. ed. Kürşat Yıldırım, Selenge Yayınları, 2009.
• Berta, Árpád. “Kumanların Kökeni, Macaristan’daki Kumanların Erken Tarihi.” Bir, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. Prof. Dr. Kemal Eraslan Armağanı, ed. Emine Yılmaz, no. 9-10, 1998, pp. 133-142.
• Blatman, Leon S. Kamenetz-Podolsk, a memorialto a Jewish community annihilated by the Nazis in 1941. New York, 1966.
• Buran, Ahmet. “Konuşma Dili Yazı Dili İlişkileri ve Derleme Faaliyetleri.” Türkbilig, no. 4, 2002, pp. 97-104.
• Dashkevich, Yaroslav R. “Armyano-Kıpçakskiy Yazık: Etapı İstorii.” Voprosı Yazıkoznaniya, no. 1, 1983, pp. 91-107.
• Deveci, Yıldız. “Bir Başka Açıdan Ermenilerde Din.” Ermeni Araştırmaları, vol. 4, no. 14-15, 2004, pp. 115-130.
• Deveci Bozkuş, Yıldız, and Sultan Deniz Küçüker. Armenia Ermeniler ve Armenia Bölgesi’nin Eskiçağ Tarihi. Genesis Kitap, 2011.
• Deveci Bozkuş, Yıldız. “Ermeni Tarih Ders Kitaplarında Türk İmgesi.” Yeni Türkiye, vol. 1, no. 60, 2014, pp. 3384-3428.
• Deveci Bozkuş, Yıldız. “Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler: Osmanlı Türkçesi İle Eserler Yazan Ermeni Entelektüeller (1800-1923).” Erdem, no. 79, 2020, pp. 97-128.
• DİA. “Kırım.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 25, 2012, pp. 447-449.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları, 2009.
• Hasan Fehmi. “Anadolu’da Gregoryen ve Ortodoks Türkler.” Ülkü, vol. 4, no. 21, 1934, pp. 173-182.
• Hrytsak, Yaroslav. “Lviv: A Multicultural History through the Centuries.” Harvard Ukrainian Studies, vol. XXIV, no. 1/4, 2000, pp. 47-73.
• Karahan, Leyla. “Eski Anadolu Türkçesinin Kuruluşunda Yazı Dili - Ağız İlişkisi.” Turkish Studies / Türkoloji Dergisi, vol. 1, no. 1, 2006, pp. 9-18.
• Kamalov, İlyas. Altın Orda ve Rusya. Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi. Ötüken Yayınevi, 2015.
• Kasapoğlu Çengel, Hülya. “Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi.” Dil Araştırmaları, vol. 10, 2012, pp. 17-81.
• Kılıç, Davut. “Ermeni Kimliğinin İnşasında Kilisenin Rolü.” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, vol. 13, no. 1, 2008, pp. 51-63.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin. Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
• Levyk, Bogdan, and Mariusz Skorniewski. “The Armenians of Lviv in the Scientific Studies, Written and Sacral Records.” SKHİD, no. 4 (162), 2019, pp. 60-67, doi.org/10.21847/1728-9343.2019.4(162).176990.
• Markov, Vladimir İvanoviç. Turkskiy Sled v İstorii Ukrainı X-XVII vv.. Evraziya, 2016.
• Memiş, Ekrem. “Ermenilerin Kökeni ve Geçmişten Günümüze Türk-Ermeni İlişkileri.” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ermeni Özel Sayısı, vol. VII, no. 1, 2005, pp. 1-11.
• Özkan, Nevzat. “Ermeni Harfleriyle Türkçe Metinler Üzerine.” Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Erciyes Üniversitesi Yayınları, vol. III, 2007, pp. 406-415.
• Özkan, Nevzat. Türk Dünyası Nüfus Sosyal Yapı Dil Edebiyat. Geçit Yayınları, 1997.
• Öztürk, Yücel. “Osmanlı-Lehistan İlişkilerinde Savaş, Diplomasi ve Ticaret.” Karadeniz Araştırmaları, vol. XIV, no. 55, 2017, pp. 225-252.
• Öztürk, Abdulkadir. “Codex Cumanicus’ta Oğuzca Etkisi.” Oguz Bitig, Modern ve Tarihsel Oğuzca Üzerine Araştırmalar, ed. Kenan Azılı, İbrahim Kekevi and Hüseyin Gökçe, Bilge Kültür Sanat, 2021, pp. 125- 136.
• Öztürk, Abdulkadir. “Karay Yazı Dili.” Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature, vol. 1, no. 1, 2015, pp. 61-70.
• Öztürk, Abdulkadir. “Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinin Yayılma Alanları.” Gazi Türkiyat, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, no. 8, 2011, pp. 323-334.
• Peacock, Anna C. “Kırım’a Karşı Selçuklu Seferi ve Alaaddin Keykubad’ın Hâkimiyetinin İlk Yıllarındaki Genişleme Politikası.” Tarih Araştırmaları Dergisi, vol. 29, no. 47, 2010, pp. 243-265, doi.org/10.1501/Tarar_0000000478.
• Plokhy, Serhii. The Gates of Europe, A History of Ukraine. Basic Books, 2015.
• Prothero, George W. The Ukraine. H. M. Stationery Office, 1920.
• Yarar, Hülya. “Ermeniler ve Ermeni-Türk İlişkileri.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, no. 13, 2002, pp. 35-57.