FARG‘ONA VODIYSI AN’ANAVIY DEHQONCHILIGI VA CHORVACHILIGIDA OSMON YORITQICHLARI BILAN BOG‘LIQ URF-ODAT HAMDA MAROSIMLARI

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 177 - 185, 30.12.2023

Ziyodulla İsokov

Öz

Turk xalqlarindan biri bo‘lgan O’zbek Turklarining qadimiy tarixi bor. O‘zbeklarning asrlar davomida avloddan-avlodga o‘tib kelgan ko‘plab urf-odat va marosimlari bo ‘lib bu xalqimizning tom manoda ma‘naviy mulki hamda tafakkuri mahsulidir. Ushbu maqolada, O‘zbek xalqining dehqonchilik va chorvachilik bilan bog‘liq urf-odatlari marosimlari keng manba va adabiyotlardagi ma’lumotlar bilan tahlil qilingan holda yoritib berildi. Qiyosiy tahlil usuli orqali ushbu urf-odat va marosimlarning O‘zbek xalqiga xos bo‘lgan lokal jihatlari ochib berilgan. Maqola-da, Farg‘ona vodiysi O‘zbeklarining an’anaviy dehqonchiligida asrlar davomida osmon va sayyoralar harakati bilan bog‘liq e’tiqodlar alohida o‘rin tutganligi, vodiy dehqonlarining yil fasllarining o‘rin almashishi muddatlari hamda samoviy yoritqichlar harakatini kuzatishga asoslangan hayotiy tajribalar kundalik hayotda muhim amaliy ahamiyat kasb etganligi yoritilgan. Malumki bobodehqon va chor-vadorlarimiz yulduzlar harakati, quyosh va oyning holatiga qarab ob-havo qanday bo‘lishini aniqlay olishgan.Ota bobolarimiz tabiatda tevarak-atrofda ro‘y berayotgan voqea-hodisalar sababini ilohiy kuchlar va ins-jinslarga bog‘lab tushuntirishgan. Osmon jismlarini ma’bud va ilohlarning timsoli deb qaraganlar. Bu ilohlarning har biri o‘z xarakteri va odamlarga munosabati jihatidan farqlangan bo‘lib, ezgulik va yomonlik istovchi ilohlar bo‘lib tasavvur qilingan. Biz maqolada dehqon va chorvadorlarning osmon yoritqichlari bilan bog‘liq holda turli “solnoma” va “haftanoma”lar tuzganligi va ularda dehqonchilik qilish uchun oy sanalarining yaxshi va yomon kunlarga ajratilganligi xususida ham ma’lumot beri-ladi. Farg’ona vodiysi chorvadorlarining turmush tarzi haqida ham bir qancha qiziqarli ma’lumotlarni keltirib o‘tilgan. Jumladan, chorvadorlar hayotida muhim o‘rin tutgan “darimchi”lik faoliyati xususida avvallari fanda deyarli yoritilmagan ma’lumotlarni keltiradi. Bu ma’lumotlar esa Turkiy xalqlarning jumladan Farg‘ona vodiysi aholisining asrlar davomida shakllangan tafakkuri va dunyoqarashining mahsuli bo‘lib, ularni o‘rganish esa bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan biridir.

Anahtar Kelimeler

Farg‘ona vodiysi, dehqonchilik, chorvachilik, osmon, kalendar

FERGANA VADİSİ GELENEKSEL TARIM VE HAYVANCILIĞINDA GÖKYÜZÜNE BAĞLI GELENEKLER VE MERASİMLER

Öz

Türk halklarından biri olan Özbek Türklerinin köklü bir geçmişi vardır. Gelenek-ler, geleneksel ritüeller ve kültürler yüzyıllardır nesilden nesile aktarılmıştır. Bu makalede, Özbek halkının çiftçilik ve hayvancılıkla ilgili gelenek ve ritüelleri geniş bir kaynak ve literatür bilgisi yardımıyla analiz edilmektedir. Özbek halkına özgü bu gelenek ve törenlerin yerel yönlerini karşılaştırmalı analiz yöntemiyle ortaya çıkardık. Fergana Vadisi Özbeklerinin geleneksel tarımında yüzyıllar bo-yunca gökyüzünün ve gezegenlerin hareketine ilişkin inanışlar, vadideki mevsimle-rin ve vadideki çiftçilerin gözlemlenmesine ve göksel hareketlerin gözlemlenmesi-ne dayalı yaşam deneyimleri günlük yaşamda büyük bir pratik öneme sahip hale geldi. Kayıtlarımıza göre Özbek çiftçiler ve çobanlar, yıldızların hareketine, güne-şin ve ayın konumuna göre havanın nasıl olacağını belirleyebiliyorlardı. Doğada meydana gelen bu olayların nedenlerini ise ilahi güçlere ve doğaüstü güçlere bağ-layarak açıklamışlardır. Özbek halkı, gök cisimlerine tanrı ve tanrıçalanın sembol-leri olarak baktılar. Bu tanrıların her biri, karakterleri ve insanlara karşı tutumları bakımından farklılık gösteriyordu ve iyinin ve kötünün tanrıları olarak hayal edili-yordu. Makalede ayrıca çiftçilerin ve çobanların gökyüzü ile bağlı çeşitli "yıllık" ve "haftalık” olarak düzenlenen ve bunların içinde çiftçilik için tarihlerin iyi ve kötü günlere ayrılışı hakkında bilgi verilmektedir. Makalede vadi civarındaki yaşam tarzı hakkında bilgi de yer almaktadır. Ayrıca vadide önemli yere sahip olan büyükbaş hayvan yetiştiriciliği hakkında kadimi bilgiler de incelenmektedir. Bu Fergana Vadisindeki bilgiler Türk halklarının yüzyıllar boyunca oluşan düşün-ce ve dünya görüşünün bir ürünüdür ve bunların incelenmesi günümüzün acil me-selelerinden biridir.

Anahtar Kelimeler

Fergana vadisi, çiftçilik, hayvancılık, gökyüzü, takvim

Kaynakça

• Abdullayev U. (2004). Farg‘ona Vodiysida Etnoslararo Jarayonlar. Toshkent: G‘ofur G‘ulom Nashriyoti.
• Basilov V.N. (1986). Zaklyucheniye Drevniye Obryadi i Kulti. Narodov Sredniy Azii. – M., 201.
• Dyumezil J. (1976). Osetinskiy Epos i Mifologiya. – M.
• Egamberdiyev B. va Soatov A. (1990). Olimlar Olam Haqida. Toshkent.
• Frolov B.A. (1970). Kak Poyavilas «Magicheskaya Semerka» . Ateisticheskiye ChteniY. 4, 116-122.
• Gavrilov M. (1912). Risolya sartovskix remeslennikov. Issledovaniye musulmanskix sexov. T.
• Haftanoma. (1990). Toshkent.
• Jo‘rayev M. (1996a). Somon Yo‘li Haqidagi O‘zbek Xalq Afsonalarining Mifologik Asoslari. O‘zbek Tili va Adabiyoti Jurnali, 1, 35-41.
• Jo‘rayev M. (1996b). Yulduz Uchishi Bilan Bog‘liq Mifologik qarashlar. O‘zbek Tili va Adabiyoti Jurnali. 2, 39-43.
• Jо‘rayev M. (1997). О‘zbeklarning shamol bilan bog‘liq mifologik tasavvurlari. “Haydar kulti”, О‘zbek tili va adabiyoti.4, 45-46.
• Litvinskiy B.A. (1981).Semantika drevnix verovaniy i obryadov pamirsev. Sred-nyaya Aziya i yeye sosedi v drevnosti i srednovekove.
• M.Qoshg‘ariy. (1963). Devoni Lug‘ati Turk III. Toshkent: Fan Nashriyoti.
• Nosiruddin Burxoniddun Rabg‘uziy. (1990), Qissai Rabg‘uziy. 1 k-b.
• “Nurnoma” majmuasi T., 1991.
• Ob-havo darakchilari (1996) T.: Adolat.
• Sherbak A.M. (1974). Sal-name (po rukopisi V-721), Xranyavsheysya v Rukopisnom Otdele Lo Ivan. Pismennie Pamyatniki Vostoka-197, 171-180.
• Sarimsoqov B. (1986). О‘zbek marosim folklori. Toshkent.
• Tokarev S.A. (1964). Ranniye formi religii i ix razvitiye M. nauka.
• Zuxba S.L. (1970). Abxazskaya narodnaya skazka. Tbilisi.