Hac Yolculuklarının Afrika’da Meydana Getirdiği İlmî Etkiler

Yıl 2024, Cilt: 60 Sayı: 1, 283 - 304, 15.03.2024

Hasan Yavuz

https://doi.org/10.61304/did.1212032

Öz

Bu çalışma Afrika`da Müslüman hacıların hac yolculukları esnasında diğer memleketlerle olan iletişimini ve bu iletişim sonucunda Afrika özelinde yaşanan ilmî gelişmeleri ele almıştır. İslâm dininin önemli ibadetlerinden biri olan hac, dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan Müslümanların, kutsal beldeleri ziyaret arzusuyla İslâm tarihi boyunca devamlılığını korumuştur. Özellikle Afrikalı Müslümanların bu husustaki gayretleri Afrika'da hac yollarının geniş bir alana yayılmasını sağlamıştır. Ulaşım vasıtalarının günümüzdeki kadar gelişmediği dönmelerde hac yolculukları uzun zamanlar almıştır. Hacılar, yolculukları süresince birçok farklı bölgeden geçerek Hicaz'a varmakta ve geri dönmekteydiler. Hacı adayları bu yolculukları esasında uğradıkları merkezlerdeki ilim halkalarına da katılmaktaydılar. Hicaz ile Mısır'da Afrikalı hacıların uğrayacağı birçok eğitim kurumu yer almaktaydı. Afrika'nın farklı bölgelerinden gelen hacılar özellikle Kahire'ye gelmekte ve buradaki ilmî ve kültürel faaliyetlere katılmaktaydılar. Bu kurumların en önemlilerinden birisi de Kahire'de bulunan Ezher Medresesiydi. Ezher'de farklı bölgelerden gelen hacıların kalacağı "revak" denilen yerler bulunmaktaydı. Ayrıca hacılar eğitim faaliyetlerine katıldıkları gibi kitapların farklı bölgelere taşınmasına da yardımcı olmaktaydı.

Anahtar Kelimeler

Afrika, Hicaz, Mısır, İslâm, Hac, Hac Yolu, İlim

Scientific Impact Of Hajj Journeys In Africa

Öz

This study examines the communication channels used by African Muslim pilgrims with other countries during their pilgrimage and the scholarly progressions achieved in Africa through this communication. The pilgrimage to holy sites known as Hajj has been a consistent and significant act of worship in Islamic history due to the desire of Muslims from various regions to visit these sites. African Muslims have played a prominent role in spreading pilgrimage routes across a wide expanse of Africa. When transportation was less advanced than it is today, journeys of pilgrimage were time-consuming. On their journey to and from Hijaz, the pilgrims traversed a variety of regions. Prospective pilgrims would engage in knowledge sharing during their journey by joining the circles of learning in the centers they visited. Numerous educational institutions existed in Hejaz and Egypt to cater to African pilgrims. Individuals on pilgrimage from various regions of Africa journeyed to Cairo to take part in cultural and scholarly events. The Al-Azhar Madrasah in Cairo was one of the most significant institutions among them. Al-Azhar had designated areas named “porticoes” for pilgrims from diverse regions to stay. In addition to their pilgrimage, the pilgrims took part in educational endeavors and contributed to the dissemination of knowledge by transporting books to various regions.

Anahtar Kelimeler

Africa, Hijaz, Egypt, Islam, Hajj, Pilgrimage Route, Science

Kaynakça

• Abdülcabbâr, Hâdiye es-Sâdık. “Tevsîku a’zâmi’l-hicrât alâ tarîki’l-hacci’lİfrîkıyye: müselselün ve silsiletün mine’l-eflâmi’l-vesâikiyyeti icâbetü alâ tarîki’lhacci’l- İfrîkiyye”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyye. 8/151-157. Hartum: 2016.
• Abulafia, David. Büyük Deniz : Akdeniz’de İnsanlık Tarihi. çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Alfa Basım Yayın, 2012.
• Ahmed, Hasan Mekki Muhammed. “Turuku’l-hacci’l-İfrîkiyyeti’l-kadîmeti’ttekâlîdî ve’l-meğzâ ve’l-mazmûn”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyye. 6/101-107. Hartum: 2016.
• Âşûr, Said Abdülfettâh. “Ezher”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/59-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ayyâşî, Ebû Sâlim Abdullah b. Muhammed b. Ebû Bekr. er-Rıhletü’l-Ayyâşiyye. Rabat: Daru’s-suveydi, 2006.
• Azûzen, Muhammed Abdu. “ed-Devru’l-i’lâmiy li’t-turuki’l-hacc fi’l-asri’lhâzır”. Turuku’l-hacci: cüsuru’l-li’t-tevâsuli’l-hazarî beyne’ş-şuûb. 381-384. Kahire: 2002.
• Belhamissi, Moulay. Cezâir min hilâli rıhlâti’l-Mağribiyye fi’lahdi’l- Osmaniyye. Cezâir: eş-Şeriketü’l-Vataniyye, 1981.
• Beşir, Seyfülislâm Bedevi. “Devru turuki’l-hacci fi’t-tevâsulibeyne eczê’i’lkârrati ve izkê’i’l-vicdâni’s-sekafi”. Mü’temiru tarîku’l-hacc fî İfrîkiyye. 3/99-110. Hartum, 2016.
• Beyaz, Fatma Zehra. Osmanlı Mısır’ında Ulema-Siyaset İlişkisi: Ezher Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Buzenkad, Muhammed. “Rihletü’l-hacc bi’l-Garbi’s-Sahraviyyi hilâle’l-fetrati’lista’mâriyyet”. Mü’temiru tarîku’l-hacc fî İfrîkiyye. 2/41-58. Hartum, 2016.
• Ceran, İsmail. Fas Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2012.
• Danziger, Raphael. Bir Başkaldırının Anatomisi. çev. Tuba Elgün. İstanbul: Akabe Yayınları, 1988.
• Ebuhusayn, Abdulrahim - Ebuhusayn, Tarek. Bedreddin El Ghazzi’nin İstanbul Seyahatnamesi. çev. Emniyet Tercüme - Asya Tercüme. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 1982.
• Ersöz, Şeyda Nur. 17. Yüzyılda Mağrib’den Bir Seyyah: el-Ayyâşi’nin Seyahatnamesinde Haremeyn Yolculuğu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Eyyüb, Muhammed Salih. “Devru rihleti’l-hacc fi’t-tekâribi beyne kabâili Garbi İfrîkiyye havle Buhayaratu Şad”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyye. 7/99- 134. Hartum, 2016.
• Farâhatiye, Sâmiye. Rakbe’l-hacci’l-Cezâiriyye min hilâli kütübi’r-rihleti fi’lahdi’l- Osmaniyye (1518-1830). Musila: Camiatü Muhammed Buzayef, 2019.
• Faroqhi, Suraiya. Hacılar ve Sultanlar (1517-1638). çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Türk Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?. çev. Zeynep Altok. İstanbul: Türk Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Gueye, Mouhamed. XIII. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Kadar Batı Afrika’da İslâmiyet’in Yayılışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Hasen, İbrahim el-Hadar. “Devru’l-mereti fi’t-teâsuli’l-ictimâiyyi ve’d-diniyyi bi’t-turuki’l-hacc abra vâdiyi’n-Nîl fi’l-iklimi’ş-şimâliyyi”. Mü’temiru tarîki’lhacc fî İfrîkiyye. 7/54-65. Hartum: 2016.
• Hayik, Münzir Muhammed. “Kavâfilü’l-huccâci İfrîkıyye’l-garbiyyeti ve devruhâ fi’l-alakati’t-tevâsuli abra’ş-şimâli’l-karrâti”. Mü’temiru tarîki’l-hacci fî İfrîkiyye. 3/142-146. Hartum, 2016.
• Houroni, Albert. Arap Halkları Tarihi. çev. Yavuz Alogan. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Hudaykî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Cüzûlî. er- Rihletü’l-Hicâziyye. Rabat: er-Râbıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulemâ Merkezü’d- Dirâsât ve’l-Ebhâs ve İhyâi’t-Türâs, 2011.
• İbrahim Hasan, Hasan. Siyasi Dini Kültürel Sosyal İslâm Tarihi. çev. İsmail Yiğit. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1997.
• İbrahimoğlu, Bilal. Abdurrahman İbnü’l-Kasım ve Maliki Mezhebi İçerisindeki Konumu. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• İsa, Ahmed - Ali, Osman. Müslümanların Rönesansa Katkısı. çev. Emre Miyasoğlu. İstanbul: Mahya Yayınları, ts.
• Kâmî, Ebû Basir Mborali. “Rıhletü’l-hacc min şarki İfrîkiyye ilâ bilâdi’l- Harameyni’ş-Şerifeyni turuka’l-mesârâti’l-vesâili”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyye. 2/59-78. Hartum: 2016.
• Kavas, Ahmet. “Afrika’da İslâm’ın Yayılışı”. Afrika’da İslâmiyet –Dünü, Bugünü, Yarını-. ed. Ahmet Kavas. 147-177. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Kavas, Ahmet. “Hac İbadetiyle Taçlanan Afrikalılar”. Din ve Hayat TDV İstanbul Müftülüğü Dergisi 3 (2007), 64-68.
• Kavas, Ahmet. “Libya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/184- 188. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Kavas, Ahmet. “Mali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/493-504. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Kavas, Ahmet. “Mense Mûsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/146-148. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Keskin, Esra. Kuruluşundan Emeviler Devleti’nin Yıkılışına Kadar Kayrevan. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Kramers, J. H. “Coğrafya ve Ticaret”. çev. Murat Ağarı. İslâm Araştırmaları Dergisi 16/4 (2003), 678-687.
• Kurşun, Zekeriya. “Hicaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/437- 439. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Lewis, Bernard. Ortadoğu. çev. Selen Y. Kölay. Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2003.
• Makrizî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir. el-Mevâiz ve’l-i’tibâr bi-zikri’l-hıtât ve’l-âsâr. Kahire: Matbaatü’n-Nîl, 1906.
• Makrizî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b Ali b Abdülkadir. ez-Zehbü’l-mesbûk fî zikri men hacce mine’l-hulefâ ve’l-mülûk. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2000.
• Martin, B. G. Sömürgeciliğe Karşı Afrikada Sufi Direniş. çev. Fatih Tatlılıoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 1988.
• Molına, Antonio Munoz. Emevilerin Kordobası. çev. Roza Hakmen. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Muhammed Emin b. Muhammed eş-Şinkîtî. Riḥletü’l-hacc ilâ Beytillâhi’l- Harâm. Mekketü’l Mükerreme: Daru’l-Alemi’l-Fevaid, 2005.
• Murad, Hüseyin Seyyid Abdullah. “Rakbe’l-hacci’l-Mısriyye fî asri’l- Memâlik”. 6/108-122. Hartum: 2016.
• Münir, Abdurrahman Muhammed Osman - Amr Abdüaziz. “Tarîku rakbi`lhacci’ş- Şinkîtîye min hilâli rıhleti`l-hacci el-Beşir b. el-Hac Ebî Bekr b. et-Tâlib Ömer el-Bertellî v. 1214/1800”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyye. 2/136-154. Hartum: 2016.
• Osman, Abdurrahman Ahmed. “ed-Durretü’s-semînetü fî ahbâri’r-rihleti ilâ Mekke ve’l-Medine ifâdetu ve fevâidu fi’t-tarîki li’ş-Şeyh Abdulmahmud el- Hıfyân”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyye. 5/83-106. Hartum: 2016.
• Öğüt, Salim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/389-397. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Ömer, Abdurrauf Abduh. “Tarîku’l-hacc li-huccâci Cezeri’l-Kamer ve eseruhu’l-hazariyye”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyye. 8/141-149. Hartum: 2016.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hac (Tarihçe)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/399-400. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özel, Ahmet. “Hac (Seyahatnâmeler)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/413-416. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özköse, Kadir. “Başlangıçtan Günümüze Kadar Afrika’da İslâm ve Tasavvuf”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 3/7 (2001), 157-184.
• Sâdık, Muhammed Halife. “ed-Devru’l-ilmiyyi li-rihlâti tarîki’l-hacci’l- Ifrîkıyye rihleti’ş-Şinkîtiyye li’l-hacci nemûzecen”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyye. 8/87-108. Hartum: 2016.
• Sa’dullah, Ebü’l-Kâsım. Târîhu’l-Cezâiri’s-sekafî: 1500-1830. Beyrût: Daru’l- Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Said, Ahmed Bo. Rakbe’l-hacci’l-Cezâiriyye min hilâli’l-ahdi’l-Osmâniyye (1518-1830). Adrar: Camiatü Ahmed Dereya, 2018.
• Sâlih, Avvaz Salih Ali. Tarîku’l-hacc ve eseruhâ alâ memleketi’l-Funci elİslâmiyyeti fi’l-fetrati (910-1236/1504-1821). Hartum: Câmiatü Ümmü Derman, 2011.
• Sem’âni, Ebü’l-Hasen Ali. “Min bilâdi Şinkit ile’l-Medineti’l-Münevvere ve eseruhu’s-sekafî”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyya. 3/1-41. Hartum: 2016.
• Shıllıngton, Kevın. Afrika Tarihi. çev. Halil Doğan Aydoğan. İstanbul: İnkilâb Yayınevi, 2020.
• Sîsî, Eymen. “ed-Devru’l-hacc ve kavâfiluhû fî eslemeti Garbi İfrîkıyye”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyya. 4/66-104. Hartum: 2016.
• Şâmi, İbrahim Ali Yusuf. “Turuku’l-hacc fi’s-Sahrâi’l-Kübrâ asru devleti Mali ve Songay”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyya. 2/108-135. Hartum: 2016.
• Şemrâni, Emile bint Salih. Rihletü’l-hacc ve eseruhâ alâ bilâdi’s-Sûdâni’lgarbî fî asri devleti Mâli ve Sengay. Riyad: Câmiâtü’l-İmam Muhammed b. Suud, 2012.
• Şevâbike, Nevval Abdurrahman. Edebü’r-rihlâti’l-Endülüsiyye ve’l- Mağribiyye hattâ nihâyeti’l-karni’t-tasi’ el-hicriyye. Amman: İmâratü’l- Cevhereti’l-Kudüs, 2007.
• Tamdoğan, Zehra Gözütok. “Ebü’l-Bekâ Belevî El-Endelüsî’nin Şehirleri -İskenderiye, Kahire, Mekke ve Medine İzlenimleri-”. İLSAM Akademi Dergisi 2/1 (2022), 103-130.
• Tandoğan, Muhammed. Büyük Sahra’da Son Osmanlı Tebaası Tevârikler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Taşköprülüzade, Ahmed Efendi. eş-Şakâ’iku’n-Numâniyye fî Ulemâi’d- Devleti’l-Osmâniyye = Osmanlı Alimleri (çeviri-eleştirmeli metin). ed. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tâzî, Abdülhâdî. Rihletü’r-rihlâti Mekke fî mie rihle Magribiyye ve rihle. Riyad: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2005.
• Tok, Özen. “Osmanlı Döneminde Mağrib Hacıları ve Mısır Hac Kafilesi”. Osmanlı Döneminde Mağrib ve Batı Akdeniz. 153-168. Rabat: 2009.
• Touati, Houari. Ortaçağda İslâm ve Seyahat Bir Alim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Uçar, Ahmet. Unutulmayan Miras Güney Afrika’da Osmanlılar. İstanbul: Çamlıca Basım Yayınları, 2008.
• Utbe, Abdurrahman. “el-Gâyât ve’l-vesâil”. Turuku’l-hacc: cüsur li’ttevâsuli’l- hazarî beyne’ş-şu’ûb. 72-90. Kahire: 2002.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbasiler (Siyasi Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Zeydî, İsa el-Hac. “Tarîku’l-hacc min Şarki İfrîkiyye ilâ Mekketi’l-Mükerreme fi’l-karni’l-işrîn: icâbiyyât ve’t-tahdiyyât: Zencibar nemûzecen”. Mü’temiru tarîki’l-hacc fî İfrîkiyye. 5/107-121. Hartum: 2016.