TOPHANE-İ AMİRE MÜŞİRİYETİ’NİN İDARESİNDE DOLMABAHÇE GAZHANESİ (1890-1908)

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 2, 1384 - 1427, 25.12.2023

Pınar Çevik Azap

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.2.20

Öz

Dolmabahçe Gazhanesi, Dolmabahçe Sarayı’nın aydınlatılması için inşa edilmiş, sarayın 1856 yılında kullanılma açılmasıyla faaliyetlerine başlamıştır. Sarayın aydınlatılması amacıyla zamanın teknolojisine uygun olarak tesis edilen Dolmabahçe Gazhanesi, bir yıl gibi bir sürede üretim kapasitesini artırarak sarayın dışına da gaz satışı yapmaya başlamış ve kısa bir sürede büyük bir satış ağına sahip olmuştur. Hizmet ağının büyümesiyle kurumsal bir kimliğe de kavuşan Dolmabahçe Gazhane’si; Hazine-i Hassa, ardından Şehremaneti tarafından idare edildikten sonra 1890 yılında Tophane-i Amire Müşiriyeti’nin idaresine geçmiştir. Tophane-i Amire Müşiriyeti’nin, Gazhane’nin idaresini devraldığı günlerde gazhanede üretim durma noktasına gelmiştir. Kurulduğu yıllardan itibaren yenilenmeyen makineler, yıllar içinde genişleyen dağıtım ağına yetecek düzeyde gaz üretemez bir duruma gelmiştir. Bu vaziyet, başta sarayların aydınlatılmasını tehlikeye düşürmekle beraber büyük bir güvenlik zafiyeti oluşturmuştur. Tophane-i Amire Müşiriyeti, böyle bir vaziyette idaresini devraldığı Gazhane’nin ihtiyaç duyduğu ıslahatı gerçekleştirmek üzere işe başlamıştır. Ancak Dolmabahçe Gazhanesi’nin kasasının boş olması nedeniyle karşılaşılan mali imkansızlıklar sebebiyle ilk etapta gaz üretiminin durmaması için ivedilikle yapılması gereken tamiratlar gerçekleştirilmiştir. Müteakip yıllar içerisinde hem yurt dışından gaz üretmeye yarayan son teknoloji makine ve cihazlar getirtilmiş hem de gazhanenin mevcut arazisi genişletilerek Gazhane, büyük bir gaz fabrikası haline getirilmiştir. Dolmabahçe Gazhanesi, Tophane-i Amire Müşriyeti’nin idaresinde bulunduğu on sekiz yıllık süre içinde gaz şebekesini daha fazla genişleterek büyük bir abone ağına sahip olmuştur. Bu çalışmanın amacı, Tophane-i Amire Müşiriyeti’nin idaresinde bulunan Dolmabahçe Gazhanesi’nin on sekiz yıllık dönemine tekabül eden imalat ve işletim faaliyetlerini incelemektir. Bu amaç doğrultusunda çalışmanın kapsamı, Dolmabahçe Gazhanesi’nin Tophane-i Amire Müşiriyeti’ne devroluş süreci, devir işleminin ardından Gazhane’de gerçekleştirilen kapsamlı ıslahat ile yine bu kurumun 1908 yılında Tophane-i Amire Müşiriyeti’nin lağvedilmesine kadar olan işletim faaliyetleri olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dolmabahçe gazhanesi, tophane-i amire, şehremaneti, aydınlatma, havagazı

DOLMABAHÇE GASHOUSE UNDER THE MANAGEMENT OF TOPHANE-İ AMİRE MÜŞİRİYETİ (1890-1908)

Öz

Dolmabahçe Gashouse was built to lighten Dolmabahçe Palace and started activities with the opening of the palace in 1856. Established in accordance with the current technology, it increased its production capacity in one year and started to sell gas outside the palace and had a large sales network in a short time. Dolmabahçe Gashouse, having gained a corporate identity with its growing service network, passed to the administration of Tophane-i Amire Müşiriyeti in 1890; gradually after the Hazine-i Hassa (Minister of Treasury) and the Şehremaneti (Municipality). When Tophane-i Amire Müşiriyeti took over the Gashouse’s administration, its production came to a standstill. Besides, the machines not having been renewed since the years of establishment became unable to produce efficient gas for expanding distribution network over the years. This both endangered the lighting of palaces, and created a great security gap. Tophane-i Amire started to work to reform the Gashouse, which it took over in such a situation, required. However, because of financial impossibilities encountered due to Dolmabahçe Gashouse’s empty safe-box, firstly urgent repairs were made to prevent gas production to stop. In the following years, both state-of-the-art machinery and devices for gas production were brought from abroad and the current gas plant area were expanded and Gashouse became a large gas factory. Dolmabahçe Gashouse had a large subscriber network by further expanding its gas network during eighteen years under Tophane-i Amire Müşriyeti’s management. This study’s aim is to examine the manufacturing and operating activities of Dolmabahçe Gashouse, which was managed by Tophane-i Amire, in eighteen-year period. The study’s scope will be Dolmabahçe Gashouse’ transfer process to Tophane-i Amire, the comprehensive Gashouse reform after the transfer, and the institution’s operational activities until the abolition of Tophane-i Amire Müşiriyeti in 1908.

Anahtar Kelimeler

Dolmabahçe Gashouse, Tophane-i Amire Müşiriyeti, Municipality, Lighting, Coal gas

Kaynakça

• Akın, N. (1998). 19. Yüzyıl’ın İkinci yarısında Galata ve Pera. İstanbul: Literatür Yayınları.
• Alman Mavileri. (2006). 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları. İstanbul: İBB Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Yayınları.
• Altınışık Uçman, I. (2005). Dolmabahçe Gazhanesi ve Temporal Zamanın Dönüşümü: Grand Rue Pera, Sokak Lambaları, Gece Mekanları. B. Kaya (Derleyen). Dolmabahçe Mekânın Hafızası. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 189-207.
• Büyüktaşkın, H. A. A. ve Türkel, E. (2019). Geçişten Günümüze Gazometre Yapıları ve Dolmabahçe Gazometresi İçin Olası İşlevlendirme Önerileri. Tüba-Ked, 19, 55-74.
• Çelik, Y. (2013). Sultan Abdülaziz Devrinde Gündelik Hayatta Değişim: Yeni Alışkanlıklar, Mekânlar ve İmkânlar. Sultan Abdülaziz ve Dönemi Sempozyumu, Bildirileri içinde (s. 209-280). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çevik Azap, P. (2023). Tophane-i Amire Müşiriyeti. İstanbul: Timaş Akademi Yayınları.
• Engin, V. ve Gülsoy, U. (2015). İstanbul’un Aydınlatılmasında Elektrik Dönemi. M. İpşirli ve S. Aydüz (Editörler). Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi içinde (s.372-395). İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları.
• Ergin, O. N. (1996). İstanbul Şehreminleri. A. N. Galitekin (Hazırlayan). İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i Umur-ı Belediye. İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları.
• Gülersoy, Ç. (1994). Dolmabahçe Sarayı. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, C.3.
• Gürsakal, G. G. (2010). Osmanlı ve Büyük Güçlerin Askeri Harcamalarına Karşılaştırmalı Bir Bakış (1840-1900). Gazi Akademik Bakış, 4(7), 115-131.
• Jacques Pervititch, Plan cadastral d'assurances. Dolma-Baghtché. [Dolmabahçe] No: 29, 1926, Salt Araştırma, APLPEDOLM29.
• Kon, K. ve Mazak, M. ve Kayserilioğlu, R. S. (1999). Osmanlı'dan Günümüze Havagazının Tarihçesi. İstanbul: İğdaş Yayınları.
• Kuneralp, S. (1999). Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali (1839-1922). İstanbul: İsis Yayınları.
• Küçükerman, Ö. (2007). Bir İmparatorluk İki Saray: Topkapı ve Dolmabahçe. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Mazak, M. (2013). Gündelik Hayattan Renklerle Eski İstanbul. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Mazak, M. ve Şen, A. (2007). İstanbul'da İlk Modern Aydınlatılan Mekân: Dolmabahçe Sarayı ve Dolmabahçe Gazhanesi. K. Kahraman (Ed.). 150. Yılında Dolmabahçe Sarayı Uluslararası Sempozyumu (C. 2, s. 59-69). İstanbul: TBMM Milli Saraylar Yayınları.
• Oktay, T. (2011). Osmanlı’da Büyükşehir Belediye Yönetimi: İstanbul Şehremaneti. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2000). Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sezgin, C. (2004). Sanayi Devrimi Yıllarında Osmanlı Saraylarında Sanayi ve Teknoloji Araçları. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Yayınları.
• Sözen, M. (1994). Dolmabahçe Sarayı. İslâm Ansiklopedisi (C. 9, s. 503-507). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tekin, H. S. (2006). Dolmabahçe Gazhanesi’nin Kuruluşu ve İşletilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Toprak, Z. (1993). Aydınlanma. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 1, s. 476- 481). İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayınları.