HÂREZM’İN MÜSLÜMANLAR TARAFINDAN FETHİ (32-93/652-712)

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 2, 1057 - 1081, 25.12.2023

Aykut Özbayraktar

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.2.7

Öz

Tarihi Hârezm bölgesi 93/712 yılında Emevîlerin Horasan Valisi Kuteybe b. Müslim el-Bâhilî’nin komuta ettiği bir harekatla Müslümanlar tarafından fethedilmiştir. Bununla birlikte İslamî yazılı kaynaklar Müslümanların Hârezm’i fetih maksadıyla Kuteybe’den evvel, 32-85/652-704 yılları arasında farklı tarihlerde beş defa daha harekat düzenlediklerini ve bunların dördünde başarılı olduklarını da bildirmişlerdir. Bu makale Müslümanların Hârezm’e karşı tertipledikleri altı farklı askeri harekatı incelemektedir ve yorumlamaktadır. Konuyla ilgili rivayetleri ve araştırmacıların ileri sürdükleri görüşleri arkeolojik ve nümismatik bulguları da dikkate alarak değerlendirmekte ve eleştirmektedir. Sonuç itibariyle Müslümanların Hârezm’i ele geçmesi zor ve getirisi az, ikincil bir hedef olarak kabul ettikleri anlaşılmaktadır. Görünüşe göre bu durum, Hârezm’in geniş çöller tarafından kuşatılmış coğrafi konumuyla ve doğal sınırlarıyla alakalıdır. Kuteybe b. Müslim’den önce Hârezm’e yönelen ilk beş harekattan ilki, iklim koşulları nedeniyle yarıda kesilmiştir. Diğer dört harekatın ise tam bir fetihten ziyade çatışmaya girmeksizin haraç ve tutsak almak suretiyle tamamlanan operasyonlardan ibaret oldukları söylenebilir. Kuteybe’nin harekatı ise öncüllerine kıyasla çok farklı şartlar altında gerçekleşmiştir. Hârezm hükümdarının talebi ve daveti üzerine ani bir baskın yaparak bölgeyi kontrol altına alan Kuteybe b. Müslim, müttefikiyle anlaşmasının gereğince Hârezm’de İslam egemenliğine ve Müslümanlarla işbirliği halindeki mahalli hükümete karşı çıkabilecek tüm muhalif unsurları bertaraf etmiştir. Hârezmli askeri birlikleri de ordusuna katarak İslam hakimiyeti için tehdit olmaktan çıkaran Kuteybe bu suretle Hârezm’i kalıcı olarak geniş İslam aleminin bir parçası haline getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya’da İslam fetihleri, Hârezm, Hârezmşâhlar, Afrîğîler, Kuteybe b. Müslim

THE CONQUEST OF KHWARAZM BY MUSLIMS (32-93/652-712)

Öz

The historical Khwarazm region was conquered by the Muslims in 93/712, owing to a campaign managed by Qutayba b. Muslim al-Bâhilî, the governor of Khorasan of the Umayyads. However, Islamic written sources also reported that Muslims carried out five campaigns on different dates between 32-85/652-704, before Qutayba, to conquer Khwarazm and that they were successful in four of them. This article examines and interprets six different military operations carried out by Muslims against Khwarazm. It commentates and criticizes the narratives on this subject and the views of researchers by considering the archaeological and numismatic findings. As a result, it is understood that the Muslims considered Khwarazm as a secondary target that was difficult to capture and with low profits. This seems to be related to the geographical location and natural boundaries of Khwarazm surrounded by deserts. Before Qutayba b. Muslim, the first of the five campaigns headed for Khwarazm was interrupted due to climatic conditions. It can be said that the other four campaigns consist of operations completed by taking tribute and prisoners without any combat rather than a complete conquest. Qutayba's campaign, on the other hand, took place under very different conditions compared to the previous ones. Qutayba, who took control of the region by making a sudden raid upon the demand and call of the King of Khwarazm, eliminated all opponents who could oppose Islamic sovereignty and the regional government in cooperation with the Muslims in accordance with his agreement with his ally. Qutayba, who added the local military units of Khwarazm to his army and removed it from being a threat to Islamic rule, thus made Khwarazm a part of the wide Islamic world permanently.

Anahtar Kelimeler

Islamic conquests in Central Asia, Khwarazm, Khwarazmshah, Afrīghids, Qutayba b. Muslim

Kaynakça

• Ardel, A. (1992). Türk Ülkelerinin Tabii Coğrafyası. Türk Dünyası El Kitabı: Coğrafya- Tarih (C. 1, s. 7-53). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Bîrûnî (2008). el-Âsârü’l-bâkiye mine’l kurûni’l-hâliye. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye.
• Belâzurî (1987). Fütûhu’l-büldân. (‘A. E. et-Tabbâ‘a ve ‘Ö. E. et-Tabbâ‘a, Thk.). Beyrut: Mü‘essesetü’l-Me‘ârif Yayınları.
• Bosworth, C. E. (1997). Khwārazm. The Encyclopaedia of Islam - New Edition (C. 4, s. 1060-1065). Leiden: E. J. Brill Yayınları.
• Bulgakov, P. G. (1996). Khwarizm - Part Two: al-Biruni on Khwarizm. History of Civilizations of Central Asia The Crossroads of Civilizations: A.D. 250 to 750 (C. 3, s. 227-236). (B. A. Litvinsky, Z. Guang-da ve R. S. Samghabadi, Ed.). Paris: UNESCO Yayınları.
• Fedorov, M. (2006). The Ancient Kings of Kwārezm Chronology and Succession. Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan, 38, 347-354. Gibb, H. A. R. (2005). Orta Asya’da Arap Fetihleri. (H. Kurt, Çev.). Ankara: Çağlar Yayınları.
• Güler, Z. (2007). Rebî‘ b. Ziyâd. İslâm ansiklopedisi (C. 34, s. 498): İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Halîfe b. Hayyât (1985). Târîh. (E. Z. el-‘Ömerî, Thk.). Riyad: Dâru Taybe. Hasanzâde, İ. (1390). Tahlîl-i İntikâdî-yi Rivâyethâ-yi Feth-i Hârezm. Mütâla‘ât-ı Târîh-i İslâmî, 3(8), 9-32.
• Henning, W. B. (1965). The Choresmian Documents. Asia Major, 9(2), 166-179. Hudûdü’l-‘âlem mine’l-meşrik ile’l-mağrib (1983). (Minûçihr-i Sotûde, Nşr.). Tahran: Kitâbhâne-yî Tehûrî.
• İbn A’sem (1991). Kitâbü’l-fütûh. Cilt 7. (‘A. Sîrî, Thk.) Beyrut: Dârü’l-Edvâ‘. İstahrî (2004). el-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır.
• Kurat, A. N. (1948). Kuteybe Bin Müslim’in Hvârizm ve Semerkand’i Zabtı (Hicrî 93- 94-Milâdî 712). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 6(5), 385-430.
• Makdisî (1991). Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetü’l-Medbûlî. Nerazik, E. E. (1996). Khwarizm – History and Culture of Khwarizm. History of Civilizations of Central Asia The Crossroads of Civilizations: A.D. 250 to 750 (C. 3, s. 212-226). (B. A. Litvinsky, Z. Guang-da ve R. S. Samghabadi, Ed.). Paris: UNESCO Yayınları.
• Rapoport, Y. A. (1991). Chorasmia Archeology and Pre-Islamic History. Encyclopaedia Iranica (C. 5/5, s. 511-516). Costa Mesa: Mazda Publishers Yayınları.
• Sachau, E. (1873). Zur Geschichte und Chronologie von Khwârizm. Cilt 1. Viyana: Buchhändler der Kais. Akademie der Wissenschaften Yayınları.
• Taberî (1971). Târîhu’t-Taberî. Cilt 4-6. (M. Ebû’l-Fazl İbrâhîm, Thk.). Kahire: Dârü’l- Me‘ârif bi-Mısr Yayınları.
• Togan, Z. V. (1987). Hârizm. İslâm ansiklopedisi (C. 5, 1. Kısım, s. 240-257): İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Vainberg, B. I. (1977). Monety Drevnego Khorezma, (S. A. Trudnovskaya ve G. A. Fedorov-Davidov, Ed.). Moskova: Izdatelstvo Nauka Yayınları.
• Ya’kûbî (2010). Târîhu’l-Ya’kûbî. Cilt 2. (A. Mühennâ, Thk.). Beyrut: Şirketü’l-A’lemî Yayınları.
• Yılmaz, A. (2021). Arap Fetihlerinden Büyük Selçuklu Hakimiyetinin Sonuna Kadar Tohâristan. Erzurum: Fenomen Yayınları.