An Etude of Manavgat Toponymies in Terms of Toponymy

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 2, 353 - 398, 22.12.2023

Celâl Görgeç

https://doi.org/10.32449/egetdid.1313754

Öz

In this study, the settlement names of Manavgat district of Antalya were examined in terms of toponyms. As it is known, the field of toponymy, that studies the emergence, structures, meanings, developments, traditions and principles of their emergence, is called toponymy. The material covered in the study is limited to the names of villages and neighborhoods within the administrative boundaries of Manavgat, which have been converted into neighborhoods through the Turkish Metropolitan Law. The study primarily employs descriptive and historical methods to analyze the place names in terms of type, origin, structure, and meaning. The names of the settlement areas belonging to Manavgat are first compiled from written sources to establish their general characteristics and identify characteristic features and trends in their nomenclature. Additionally, the historical appearance of the place names is presented based on sources. Consequently, the study is divided into three main sections: lexical-semantic classification, grammatical classification, and etymological classification. It is observed that the place names in Manavgat consist of names based on nature and physical features, as well as names related to individuals and society. In terms of grammatical classification, the toponyms are categorized as simple, derived, and compound names. Compound names are predominantly preferred when naming the settlement areas in Manavgat. Regarding their origin, nearly all of the place names in Manavgat are derived from Turkish words, indicating the region’s longstanding significance as a Turkish settlement.

Anahtar Kelimeler

Manavgat, toponym, science of place names, village names, settlement names

Manavgat Yerleşim Yeri Adlarının Toponimi Açısından İncelemesi

Öz

Bu çalışmada Antalya’nın Manavgat ilçesinin yerleşim yeri adları toponimi açısından incelenmiştir. Bilindiği gibi, yeradlarının ortaya çıkışını, yapısını, anlamını, gelişimini, ortaya çıkışlarındaki geleneği ve ilkeleri araştıran adbilim alanına toponimi (yeradbilim) adı verilir. Çalışmada ele alınan malzeme, Manavgat’ın idarî sınırları içinde kalan ve Büyükşehir Yasasıyla mahalle statüsüne dönüştürülen köyler ve şehir içinde kalan mahallelerin adlarıyla sınırlandırılmıştır. Yeradlarının tür, köken, yapı ve anlam açısından ele alındığı bu çalışmada esas olarak betimleme yöntemi ve tarihî yöntem kullanılmıştır. Çalışmamızda öncelikle Manavgat ilçesine ait yerleşim yeri adları yazılı kaynaklardan derlenerek bu adların genel görünümü ortaya konulmuş, böylelikle adlandırmalardaki karakteristik özellikler ve eğilimler tespit edilmiştir. Ayrıca, yerleşim yeri adlarının tarihî görünümleri de kaynaklara dayalı olarak gösterilmeye çalışılmıştır. Buna bağlı olarak çalışmamız; leksik-semantik sınıflandırma, dilbilgisel sınıflandırma ve kökensel sınıflandırma olmak üzere üç temel bölümden oluşmaktadır. Manavgat’taki yerleşim yeri adlarının veriliş eğilimleri açısından tabiata ve fiziksel özelliklere dayanan adlar ile birey ve topluma dayanan adlardan oluştuğu görülmektedir. Dilbilgisel sınıflandırmada yeradları, yapısına göre basit, türemiş ve birleşik olarak üç başlık altında ele alınmıştır. Manavgat’taki yerleşim yerleri adlandırılırken en çok birleşik adlar tercih edilmiştir. Köken bakımından Manavgat’taki yerleşim yeri adlarının neredeyse tamamına yakını Türkçe adlardan oluşmaktadır. Bu durum, Manavgat’ın eskiden beri önemli bir Türk yerleşimi olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Manavgat, toponimi, yeradbilim, köy adları, yerleşim yeri adları

Kaynakça

• Äbdirahmanov, A. (2010). Toponomika jäne etimologiya (Qazaq til biliminiŋ antologiyası seriyası işinde). S. Torayğırov Atındağı Pavlodar Memlekettik Universiteti.
• Ak, M. (2020). Konar göçerlikten yerleşikliğe göç olgusu ve göç yolları ile yayla ve kışla yerlerinde Manavgat Yörükleri. F. Uslu ve C. Kökus (Ed.), Yörük Araştırmaları-2 içinde (ss. 41-69). Palet.
• Ak, M. M. ve Kadıoğlu, Y. (2016). “Manavgat” adı üzerine bir araştırma. III. Uluslararası KOP Bölgesel Kalkınma Sempozyumu (Aksaray: 22-24 Ekim 2015) Sempozyum Kitabı İçinde S. 560-564. KOP Bölgesi Üniversiteleri Birliği (UNİKOP).
• Akar, A. (2006). Renge bağlı yer adlandırmalarında Muğla örneği. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(20), 51-63.
• Atabeyli, N. K. (1940). Teke (Antalya) Yürükleri hakkında notlar. Türk Tarih-Arkeologya ve Etnografya Dergisi, 213-224.
• Ataniyazov, S. (1970). Türkmenistanyň toponimik sözlügi. Ylym. Atıcı Arayancan, A. (2015). Karakoyunluların menşei hakkında bazı görüşler. Oğuzlar: dilleri, kültürleri ve tarihleri- 5. Uluslararası Türkiyat araştırmaları sempozyumu bildirileri (S. 137-140). Hacettepe Üniversitesi.
• Atmaca, E. & Güzel, Ö. (2018). Antalya'nın Korkuteli ilçesinin köy adları. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6(15), 304-328. DOI: 10.33692/ avrasyad.510030
• Ayverdi, İ. (2010). Kubbealtı Lugatı: Misalli büyük Türkçe sözlük (asırlar boyu târihî seyri içinde). Kubbealtı.
• Başkan, Ö. (1971). Türkiye köy adları üzerine bir deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 18(1970), 237-251.
• Beldiceanu-Steinherr, I. (1991). Atçeken. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 4, s. 48-49). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Dâhiliye Vekâleti (1928). Son Teşkilât-ı Mülkiyede köylerimizin adları. T.C. Dâhiliye Vekâleti Nüfus Müdîriyet-i Umûmiyesi.
• Dâhiliye Vekâleti (1933). Köylerimiz. İstanbul Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi.
• Dz. Binbaşı Muammer (1931). Sahillerimizde bulunan mevkilerle liman ve sairenin isimlerini gösterir lügatçe. Büyük Erkânıharbiye IX: Deniz Şubesi, İstanbul Deniz Matbaası.
• Develi, H. (2001). Türkiye toponimisine dair denemeler. Studia Turcologica Cracoviensia (8), 17-22.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı (2020). Kaynaklarıyla Osmanlı coğrafyası yer adları sözlüğü. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı.
• Doğa Koruma ve Millî Parklar Genel Müdürlüğü (2020, Şubat 14). Köprülü Kanyon Millî Parkı: http://koprulukanyon.tabiat.gov.tr/ adresinden alındı.
• Durgunay, B. (2018). Seydişehir ilçesinin köy adları üzerine bir inceleme. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (43), 77-104. DOI: 10.21563/sutad.447226
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin (2. B.). Türk Dil Kurumu.
• Erten, S. F. (1937). Antalya'dan Anamur'a doğru-I. Türk Akdeniz (Antalya Halkevi Dergisi), 1(6), 25-27.
• -----. (1938). Antalya'dan Anamur'a doğru-II. Türk Akdeniz (Antalya Halkevi Dergisi), 2(7), 10-12.
• Frayliç & Ravling. (2008). Türkmen aşiretleri. (Ç. Önal, Çev.). Aşina Kitaplar.
• Gabain, A. V. (1968). Renklerin sembolik anlamları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 3(1), 107-113.
• Görgeç, C. (2020). Manavgat ve yöresi ağızları. [Yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gülten, S. (2009). Batı Anadolu’da bir Yörük grubu: XVI. yüzyılda Karaca Koyunlular. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12 (22), 192-215.
• -----. (2017). XVI. yüzyıl Anadolu’sunda Moğol bakiyeleri: Çungarlar. Journal Of History Studies, 9(4), 53-61. DOI: 10.9737/hist.2017.550
• Halaçoğlu, Y. (2009). Anadolu'da aşiretler, cemaatler, oymaklar (1453-1650) (6 Cilt). Türk Tarih Kurumu.
• Harita Genel Komutanlığı (2023, Haziran 4). İl ve ilçe yüz ölçümleri. https://www.harita.gov.tr/il-ve-ilce-yuzolcumleri adresinden alındı.
• İçişleri Bakanlığı (1946). Türkiye'de meskûn yerler kılavuzu- Cilt I. Başbakanlık Devlet Matbaası.
• -----. (1947). Türkiye'de meskûn yerler kılavuzu- Cilt II. Başbakanlık Devlet Matbaası.
• -----. (1968). Köylerimiz (1 Mart 1968'e Kadar). Başbakanlık Basımevi.
• -----. (2023, Haziran 4). Mülki idare birimleri. https://www.e-icisleri.gov.tr/anasayfa/mulkiidaribolumleri.aspx adresinden alındı.
• İller İdaresi Genel Müdürlüğü (1982). Köylerimiz 1981. T.C. İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü.
• Kahraman, S. A. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Kütahya- Manisa- İzmir-Antalya-Karaman-Adana-Halep-Şam-Kudüs-Mekke-Medine (9. Kitap- 1. Cilt). Yapı Kredi.
• Karaca, B. (2009). XV. ve XVI. yüzyıllarda Manavgat kazası. Fakülte.
• Kırtı, H. (2006). Çolaklı soylar- boylar. Koçlar Gazetecilik Matbaacılık.
• Kononov, A. N. (2015). Türk lehçelerinde renk adlarının semantiği. (Çevirenler: E. Atmaca ve R. Adzhumerova) Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi (17), 185-204.
• Koday, S. ve Aydın, T. (2016). Elmalı’da (Antalya) geçmişten günümüze yerleşme adları üzerine bir inceleme. TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu 13-14 Ekim 2016: Bildiriler Kitabı (s. 448-468). Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi.
• Konyalı, İ. H. & Yıldız, A. (2010). Abideleri ve kitabeleri ile Manavgat tarihi. Manavgat Ticaret ve Sanayi Odası.
• MATAB. (2004). Manavgat 2002-2003 envanteri. Manavgat Çevre Koruma, Turizm, Altyapı Tesisleri Yapma ve İşletme Birlik Başkanlığı.
• Mädiyeva, G. B. & İymanberdiyeva, S. Q. (2005). Onomastika: Zerttew Mäseleleri. Qazaqstan Respublikası Mädeniyet, Aqparat jäne Sport Ministrligi- Til Komiteti.
• Məmmədov, N. (2007). Toponimika. Bakı Dövlət Universiteti.
• Nişanyan, S. (2022, Ağustos 25). Index Anatolicus (Türkiye yerleşim birimleri envanteri): https://nisanyanmap.com/ adresinden alındı.
• Özkılınç, A. V. (1995). 166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu defteri (937/1530). Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Defter-i Hâkânî Dizisi: II.
• Özkılınç, A. ve ark. (2013). Osmanlı yer adları: II [Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakır, Arap ve Zülkadriye Eyaletleri (1530-1556) (Şam ve Halep dâhil)]. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Roux, J. P. (1999). Güney Anadolu’daki Yörük aşiretlerinin adları ve yerleşim bölgeleri (Çevirenler: S. Bingöl ve M. Türktaş). Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi (Dr. Himmet Biray Özel Sayısı), 613-618.
• Sakin, O. (2006). Anadolu’da Türkmenler ve Yörükler. Toplumsal Dönüşüm.
• Sarı, C. ve Tepeli, Y. (2012). Türk kültür coğrafyasında yerleşme adları: Teke Yöresi örneği. Karadeniz Araştırmaları (35), 161-179.
• Sarı, C. (2016). Manavgat (Antalya) İlçesi’nde yerleşme adlarının özellikleri. Uluslararası Türkiye-Çekya İlişkileri Sempozyumu ve Karma Türk Sanatları Sergisi Bildiriler/Katalog s. 339-352. Ankara: Halk Kültürü Araştırmaları Kurumu.
• Sarıçelik, K. (2020). Teke (Antalya) sancağının Konya vilayetinden ayrılarak bağımsız hale getirilmesi ve idari yönden yeniden düzenlenmesi. Bilig – Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi (93), 85-114. DOI: 10.12995/bilig.9304
• Seyirci, M. (2000). Manavgat Yörüklerinin göç yolları ve aşiretler. Batı Akdeniz Bölgesi Yörükleri (s. 61-71) içinde. Der.
• Sezen, T. (2017). Osmanlı yer adları (Genişletilmiş 2. b.). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Sümer, F. (1999). Oğuzlar (Türkmenler) tarihleri-boy teşkilatı-destanları (5. b.). Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Solak, İ. (2002). XVI. yüzyılda Maraş ve çevresinde Dulkadirli Türkmenleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (12), 109-154.
• Şahin, İ. (2015a). Türkiye yeradbiliminde leksik-semantik sınıflandırma meselesi. Avrasya Terim Dergisi, 3(1), 10-21.
• -----.(2015b). Türk dilinde renk adı +mAn sistemi ve {mAn} ekinin kökenine dair. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 4 (1), 45-68. DOI: 10.7884/teke.384
• -----. (2016). Saruhan ve Saruhanoğluları adlarının kökeni üzerine. Dil Araştırmaları, 10(18), 219-233.
• -----. (2017). Antalya'nın Manavgat ilçesi yer adları. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Lisans Tezi. -----. (2018). Adbilim (3. b.). Pegem Akademi.
• Şimşek, A. (2013). Manavgat yöresi halk inanışları. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• Tatar, Ö. (2005). XVIII. Yüzyılın ilk yarısında Çukurova’da aşiretlerin eşkıyalık olayları ve aşiret iskanı (1691-1750). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk yazıtı. Simurg (Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 5).
• Türkay, C. (2005). Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler. İşaret.
• Türkiye İstatistik Kurumu (2023, Haziran 4). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonuçları. https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr adresinden alındı.
• Türk Dil Kurumu (2019). Türkiye'de halk ağzından derleme sözlüğü I-VI (4. b.). Türk Dil Kurumu.
• Uslu, F. (2015). Bozahmetli Yörük aşireti (sosyolojik bir alan araştırması). Çizgi.
• Yusifov, Y. B. & Kərimov, S. K. (1987). Toponimikanın əsasları. Maarif.